عنوان و نام پديدآور: بيش از نيم قرن خدمت به مكتب اهل بيت عليه السلام/ مولف احمد قدسي

مشخصات نشر:قم: نسل جوان، 1380.

مشخصات ظاهري:326 ص، [24] ص تصوير (بخشي رنگي)، نمونه

شابك:964-6275-24-9؛ 964-6275-24-9

يادداشت:عنوان ديگر: بيش از نيم قرن خدمت به مكتب اهل بيت عليهم السلام: زندگينامه حضرت آيه الله العظمي مكارم شيرازي(مدظله).

يادداشت:كتابنامه به صورت زيرنويس

عنوان ديگر:بيش از نيم قرن خدمت به مكتب اهل بيت عليهم السلام: زندگينامه حضرت آيه الله العظمي مكارم شيرازي(مدظله).

عنوان ديگر:زندگينامه حضرت آيه الله العظمي مكارم شيرازي(مدظله)

موضوع:مكارم شيرازي، ناصر، 1305 - -- سرگذشتنامه

موضوع:مجتهدان و علما -- سرگذشتنامه

رده بندي كنگره: BP153/5 /م73 ق4 1380

رده بندي ديويي: 297/998

شماره كتابشناسي ملي:م 80-22983

پيوسته در مسجد «مولاي» شيراز به جماعت حاضر مي شد و مورد تكريم و احترام و اطمينان بود. جدّ ايشان مرحوم «حاج محمّد كريم» فرزند حاج محمّدباقر كه او نيز عمّامه اي بر سر داشت و در بازار در اثناي كار، كلاه پوستيني بر سر مي گذاشت، در «سراي گمرك» شيراز و سپس در «بازار وكيل» به تجارت مشغول بود، همواره در مسجد «مولاي» شيراز در نماز جماعت شركت مي كرد و از مرتبطين و نزديكان مرحوم آية اللّه العظمي حاج شيخ محمدجعفر محلاتي رحمه الله پدر مرحوم آية اللّه العظمي حاج شيخ بهاءالدين محلاتي و مرحوم آية اللّه حاج سيد محمد جعفر طاهري رحمه الله به حساب مي آمد. پدرشان حاج محمد علي او نيز از تجار معروف شيراز بود استاد در مورد پدرشان چنين مي فرمايند:«پدرم علاقه زيادي به آيات قرآن داشت در دوراني كه در مدارس ابتدايي تحصيل مي كردم، گاهي شبها مرا به اطاق خودش فرا مي خواند و به من مي گفت: ناصر! كتاب آيات منتخبه و ترجمه آن را براي من بخوان (اين كتاب مجموعه آياتي بود كه توسّط بعضي از دانشمندان، انتخاب شده و در زمان رضاخان در مدارس به عنوان تعليمات ديني تدريس مي شد) من آيات و ترجمه آن را براي او مي خواندم و او لذّت مي برد».نبوغ استاد از اوايل كودكي امري مشهود بود و در هر مرحله از مراحل عمرش آشكارتر مي گشت.

گهواره خوابيده بودم، حادثه از اين قرار بود كه فصل تابستان بود و گاهواره من در گوشه حياط خانه قرار داشت؛ در وسط حياط، حوض آبي

بود كه مي بايست از آب چاه، پر شود ولي چون حوض، نجس شده بود با آب چاه كه از دلو به آن مي ريختند پاك نمي شد، براي حلّ مشكل، در شيراز چنين معمول بود كه قسمت عمده حوض را با آب دستي پر مي كردند سپس ظرف بزرگ چرمي به نام «كُر» - كه واقعاً به مقدار كُر بود - را پر از آب مي كردند و روي آن حوض، خالي مي كردند تا با آبِ حوض مخلوط شود و همه پاك گردد (البتّه اين توضيحات را من الآن مي فهمم و در آن وقت به صورت كم رنگي مي فهميدم) بالاخره ظرف كُر را پر از آب كردند و روي حوض ريختند، حوض پر شد و آب از حوض بيرون ريخت و از زير گهواره من هم گذشت و من همه اين كارها را مي ديدم و اجمالاً مي فهميدم و چنان به خاطرم مانده كه گويي ديروز اين امر اتّفاق افتاده است!».

اين جريان كه يادآور قصّه هاي افسانه اي و يا غير افسانه اي مربوط به نبوغ افرادي مثل بوعلي است، به روشني دليل بر وجود يك هوشمندي فوق العاده در استاد بود.

ما به نام «زينت» در شيراز معروف بود، ولي در همان كلاس آمادگي، به ما تعليماتي ياد دادند كه خوب آنها را فرا گرفتم و به همين دليل بدون اين كه سلسله مراتب رعايت شود، مرا به كلاس هاي بالاتر بردند».

تنها هفده بهار از عمر شريفش مي گذرد بر متن عميق و در عين حال معقّد كفاية الاصولِ مرحوم آخوند خراساني، حاشيه مي زند. استاد در اين باره مي فرمايد:

«با جدّيتي كه استاد بسيار دلسوز و پركار(آية اللّه موحّد) داشت، از اوّل سيوطي تا آخر كفايه را نزد او در مدّت چهار سال خواندم، همان درسي كه امروز در حوزه ها در

مدّت ده سال خوانده مي شود. و هنگامي كه كفايه را تمام كردم، حدود هفده سال داشتم و در همان شيراز، حاشيه فشرده اي بر كفايه نوشتم، اين نكته نيز شنيدني است كه بعد از اتمام جامع المقدّمات در مدرسه خان، روزي مرحوم آية اللّه موحّد به مغازه پدرم آمد؛ تابستان بود و روزها در مغازه پدر كه شغلش در آن زمان جوراب بافي بود كار مي كردم، رو به پدرم كرد و سخني گفت كه مضمونش اين بود:

چند پسر داري؟

- چهارتا.

بيا اين يكي (ناصر) را وقف امام زمان (عليه السلام(كن و پدرم با اين كه كمك زيادي به او مي كردم پذيرفت كه مرا به خدمت آقاي موحّد يعني مدرسه علميّه آقا بابا خان بفرستد».

مطالعه حل كنم، در مدّت «سي وشش ساعت» يعني كمتر از دو شبانه روز، تمام آن را مطالعه و جواب سؤال استاد را تهيّه كرده و براي ايشان بيان كردم و ايشان تعجّب كرد و مرا تشويق نمود».

اين درخشش هنگامي به قلّه خود مي رسد كه مشاهده شود جواني هيجده يا نوزده ساله، پاي در محفل درس شيخ الفقهاء و استاذ الاساتذة مرحوم آية اللّه العظمي بروجردي(قدس سره) مي گذارد.

او كه (مطابق تعريف استاد) مردي بسيار با تقوي، هوشيار، نوراني، جذّاب و فوق العاده در فقه قوي بود و در واقع مكتب خاص و مستقلّي در فقه داشت كه به واقعيّت بسيار نزديك بود و در رجال و حديث و ادبيّات و فنون ديگر، فوق العادگي

داشت، درسش براي استاد ما بسيار دلچسب بود و به اعتراف خود استاد، بسيار چيزها در مكتب فقهي او آموخت.

خاطره شركت در درس اين اَبَر مرد فقه و حديث را استاد، اين چنين توصيف مي كند:

«در آغاز جواني، هيجده - نوزده ساله بودم و شركت چنين نوجواني در درس مثل آية اللّه العظمي بروجردي كه معمّرين و بزرگان حوزه، حتّي استاد من آية اللّه العظمي داماد و آية اللّه العظمي گلپايگاني و همچنين امام راحل (قدس سره (در آن شركت داشتند، كمي عجيب بود، مخصوصاً زماني كه به خود شجاعت طرح اشكال در اثناي درس را مي دادم، مسأله عجيب تر به نظر مي رسيد و شايد بعضي به خود مي گفتند: اين پسربچه شيرازي چرا اين قدر جسور است و به خود اجازه طرح اشكال و «إن قلت» را در چنين محضر بزرگي مي

ص: 7

دهد؟!».

حكايت ذيل در اين رابطه قابل توجّه و جالب است:

«يك روز آية اللّه العظمي بروجردي در درس فقه اشاره به مسأله «صيد لهوي» كردند يعني شكار رفتن كساني كه براي تفريح شكار مي كنند. معروف ميان فقها اين است كه سفر اين گونه اشخاص تمام است، امّا شايد كمتر كسي حكم به حرام بودن چنين كاري كند، من كه در آن زمان طلبه كم سنّ و سالي بودم، رفتم و مدارك زيادي براي حرمت صيد لهوي از كلمات قدما و متأخّرينِ از آنها، جمع آوري كردم و ثابت نمودم كه سفر صيد لهوي يكي از مصاديق سفر حرام است كه نماز در آن، بايد تمام خوانده شود. هنگامي كه آية اللّه العظمي بروجردي آن نوشته را مطالعه كرد با تعجّب پرسيد كه اين نوشته را خود شما نوشته ايد؟! عرض كردم آري!».

مرقوم فرمودند و ديگر آية اللّه العظمي حاج شيخ محمّدحسين كاشف الغطاء بود، ايشان چون آشنايي به وضع من نداشتند فرمودند از شما امتحان مي كنم! گفتم آماده ام، از من خواستند رساله اي درباره اين مسأله كه «آيا تيمّم، مبيح است يا رافع حدث؟» بنويسم، من هم رساله اي مشروح در اين زمينه تهيّه كردم، خدمت ايشان دادم، ايشان علاوه بر آن، يك امتحان شفاهي نيز از من به عمل آوردند و يكي از مسائل پيچيده علم اجمالي را سؤال فرمودند، وقتي جواب دادم ايشان اجازه را مرقوم داشته و محبّت فرمودند».

از نكته هايي كه دليل اين نبوغ و استعداد موهبتي است (در عين حال بر حافظه قويّ استاد نيز گواهي مي دهد) اين است كه استاد گاهي درسهايي را كه دو هفته قبل در نجف اشرف از مرحوم آية اللّه العظمي خوئي شنيده بودند بعد از گذشتن اين مدّت طولاني به طور كامل يادداشت مي كردند، اين در حالي است كه امروز، غالب طلاّب، مطالب استاد را سر درس مي نويسند، مبادا چيزي از خاطر آنها محو شود!

بعض مواضع هذا التقرير بمقدار ما سمح به الوقت فوجدته متقناً غاية الإتقان ببيان رائق و أسلوب فائق يدلّ علي نضوج في الفكر و توقّد في القريحة و اعتدال في السليقة فشكرت اللّه سبحانه أهل الشكر علي توفيقه لجناب العلاّمة المهذّب الزكيّ الألمعي الشيخ ناصر الشّيرازي سلّمه اللّه تعالي و دعوته سبحانه أن يسدّده و يرفعه الي المقام العالي في العلم و العمل، إنّه وليّ التسديد و هو حسبنا و نعم الوكيل و الحمد للّه ربّ العالمين».

محسن الطباطبائي الحكيم 9 / ج 1 / 1370 ه ق

«بنام خداوند بخشنده مهربان، و او راست سپاس، و درود و سلام بر فرستاده او و اهل بيت طاهرينش. به بخشي از اين تقرير به مقداري كه وقت اجازه مي داد نظر افكندم. آن را در نهايت اتقان ديدم با بياني شيوا و رسا، و اسلوبي سرآمد كه بيانگر رشد فكري و شكوفايي ذوق و قريحه، و اعتدال سليقه مقرّر است، پس شكر خداوند سبحاني كه شايسته و اهل شكر است را بجا آوردم به جهت توفيقي كه به جناب علاّمه مهذّب، پاك و هوشمند، شيخ ناصر شيرازي سلّمه اللّه تعالي عطا كرد و از حضرتش خواستم كه ياريش دهد و او را به مقام عالي از علم و عمل برساند چراكه اوست ياري دهنده و اوست كفايت كننده ما و بهترين پشتيبان، و الحمد للّه ربّ العالمين».

محافل درسي و حوزه هاي تعليمي، اعمّ از حوزه و دانشگاه، با انواع رقابت ها و گاه حسادت ها و تخريب ها و تضعيف هايي همراه است كه سبب تزريق روحيّه يأس و احساس عقب ماندگي از قافله شده، اسباب پژمردگي و افسردگي خاطر را فراهم مي سازد.

مهم ترين عاملي كه مي تواند همه اين عوامل منفي را خنثي كرده و روح اميد و پيشرفت را در كالبد شاگرد بدمد، تشويق ها و شخصيّت دادن هاي اساتيد است. باهوش ترين و با استعداد ترين شاگرد اگر در يك مدار سالم قرار نگيرد و بر محور استاد يا اساتيد مخلّق به اخلاق اسلامي و وارسته اي نچرخد و از «خودرو بودن» و «آزادي هاي مطلق و بي حدّ و مرز» بيرون نيايد، دچار ناهنجاري هاي روحي و كج سليقگي ها يا بلند پروازي ها و باورهاي غلط، و ادّعاهاي عجيب و غريب مي شود.

بسيار اندكند كساني كه از آغوش گرم و پر محبّت اساتيد، محروم بودند و به تعبير ديگر، فرزند حوزه و پرورش يافته دامن هاي پاك معلّمان ربّاني به حساب نمي آمدند، در عين حال مشكلاتي -لااقل در حدّ مشكلات سليقه اي- نداشتند.

بحث هاي اساتيد بزرگ شناخته شدم و همه جا مورد عنايت قرار گرفتم و سرانجام در سن 24 سالگي به وسيله دو نفر از مراجع آن زمان مفتخر به اجازه اجتهاد گشتم: يكي آية اللّه العظمي اصطهباناتي بود، كه از مراجع بسيار با شخصيّت و شيخ الفقهاء نجف اشرف بودند، ايشان لطف و محبّت فوق العاده اي به من پيدا كردند، لذا اجازه كامل اجتهاد برايم مرقوم فرمودند، نفر ديگر آية اللّه العظمي كاشف الغطاء بود ايشان چون آشنايي به وضع من نداشتند، فرمودند: از شما امتحان مي كنم! از من خواستند رساله اي درباره اين مسأله كه «آيا تيمّم مبيح است يا رافع حدث؟» بنويسم. من هم رساله اي در اين زمينه تهيّه كردم خدمت ايشان دادم و هنگامي كه به اتّفاق آية اللّه العظمي ميرزا هاشم آملي (رحمه الله)خدمت ايشان رسيدم ايشان يك امتحان شفاهي از من بعمل آوردند و يكي از مسائل پيچيده فقهي علم اجمالي را از من سؤال فرمودند، وقتي جواب دادم ايشان نيز اجازه، مرقوم داشته و محبّت فرمودند».

سابقه ايشان، جواب را آورده بود، ايشان به او فرمود، قبل از شما ديگري جواب را آورده است و بعد يكصد تومان كه در آن روز پول بسيار زيادي بود (چون بعضي از شهريه ها از سه تومان تجاوز نمي كرد) به عنوان جائزه به من مرحمت فرمودند و

تشويق كردند».

حق»نخستين تأليف من چاپ شده بود، يك جلد از آن را خدمت آية اللّه العظمي بروجردي فرستادم. مدّتي بعد، ايشان دنبال من فرستادند خدمتشان رفتم فرمودند: من پايم درد مي كرد و چند روزي به درس نيامدم و طبعاً وقت بيشتري براي مطالعه داشتم، چشمم به كتاب شما افتاد، اوّل ديدم«جلوه حق» اسمي است كه به صوفي ها مي خورد و همين، حسّ كنجكاوي مرا تحريك كرد و كتاب را برداشتم از اوّل تا به آخر، تمام آن را خواندم من بسيار از روحيه اين مرد بزرگ تعجّب كردم كه چطور يك كتاب را كه از يك طلبه جوان به او رسيده، از اوّل تا به آخر مطالعه مي كند، و اين درس عبرتي براي من شد. آن هم از سوي كسي كه داراي مرجعيّت و زعامت جامعه بود بعداً فرمودند: من در تمام اين كتاب مطلقاً چيز خلافي نديدم و تعبيرشان اين بود: «احساس كردم نويسنده بدون آن كه بخواهد خودنمايي كند و مريد، براي خودش جمع كند مي خواسته حقايقي را درباره گروه صوفيّه بازگو كند» اين جمله مرا بسيار تشويق كرد و اعتماد به نفس فوق العاده اي در مسأله نويسندگي به من داد و از آن جا فهميدم تشويق، آن هم از سوي بزرگان چقدر مؤثّر و كارساز است».

ناصر! تو از ما استفاده خواهي كرد

اين نكته زماني به اوج خود مي رسد و بلكه نوراني و آسماني مي شود كه شاگرد، صرف نظر از تشويق اساتيد، مورد تفقّد و تشويق استاد حقيقي و امام الاساتيد، امام معصوم قرار بگيرد و در رؤيايي رحماني و بشارت بخش از جانب حضرت

ص: 14

حجّت سلام اللّه عليه به او خطاب شود: «ناصر! تو از ما استفاده خواهي كرد».

قصّه را از زبان يكي از اساتيد دوران سطح استاد ما يعني مرحوم حجّة الإسلام و المسلمين قدوه مي شنويم كه چنين حكايت مي كند:

«امروز صبح آقاي مكارم در حالي كه برافروخته (و خوشحال) بودند وارد جلسه درس شدند، گفتم چرا؟ از پاسخ امتناع داشتند، با اصرار من جواب دادند كه ديشب ولي عصر سلام اللّه عليه را خواب ديدم به من فرمود: «ناصر تو از ما استفاده خواهي كرد».

كن، و ايشان آمدند و من هم مجدّداً به جامعه بازگشتم، فرزند محترم ايشان حاج سيداحمد آقا در جلسه اي كه جمعي حضور داشتند به من گفتند: نامه هايي كه به مناسبت هاي مختلف براي امام مي فرستيد، امام اين نامه ها را مطالعه مي كنند (چون من گفته بودم نمي دانم نامه هاي ما به ايشان مي رسد يا نه) و ايشان گفتند: مي رسد و مي بيند و نسبت به نامه شما عنايت دارند».

و نيز در همين رابطه خاطره شيرين ديگري را از دوران مجلس خبرگان قانون اساسي نقل مي كند و مي فرمايد:

«من در بخش مذهب در قانون اساسي با چند نفر از علماي شيعه و اهل سنّت و مذاهب ديگر بودم؛ موقعي كه مذهب شيعه را كه مذهب اكثريّت مردم كشور ماست در مجلس خبرگان مطرح كردم و از آن دفاع نمودم برادري از اهل سنّت (آقاي مولوي عبدالعزيز) بر خلاف انتظاري كه از ايشان داشتيم بعد از دفاع من وقت گرفت و مخالفت كرد. من با يك بيان منطقي به جواب ايشان پرداختم و روشن كردم كه در يك مملكت، بالاخره بايد قوانين، از يك مذهب پيروي كند و دو مذهب و سه مذهب نمي شود در احكام عمومي حاكم باشد، البتّه بقيّه مذاهب بايد محترم باشند و از تمام حقوق شهروندان بهره مند گردند ولي تعدّد قوانين حاكم بر كشور ممكن نيست، افراد در مسائل داخلي زندگي خود آزادند (مانند ازدواج و طلاق كه مسائل شخصيّه و احوال شخصيّه ناميده مي شود) ولي در مسائل عامّه، بايد پيرو يك قانون باشند، بعد كه امام را زيارت كردم

ص: 16

ايشان فرمودند: «من از تلويزيون دفاع شما را ديدم و شنيدم و خيلي خوشم آمد، خوب و منطقي دفاع كرديد و حقّ مسأله را ادا نموديد!»».

يعني در اعمال خود طوري رفتار نمايد كه يقين كند تكليف خود را انجام داده است، مثلاً اگر بعضي از مجتهدين كاري را حرام و بعضي مباح مي دانند آن را ترك كند و يا اگر بعضي، آن را مستحب و بعضي واجب مي دانند آن را حتماً به جا آورد، ولي چون عمل به احتياط مشكل است و احتياج به اطّلاعات نسبتاً وسيعي از مسائل فقهي دارد، راه براي توده مردم غالباً همان مراجعه به مجتهدين و تقليد از آنهاست.

مسأله 2 حقيقت تقليد در احكام، استناد عملي به دستور مجتهد است، يعني انجام اعمال خود را موكول به دستور مجتهد كند.

مسأله 3 مجتهدي كه از او تقليد مي كند بايد داراي صفات زير باشد: مرد، بالغ، عاقل، شيعه دوازده امامي، حلال زاده و همچنين بنابراحتياط واجب عادل و زنده

باشد. (عادل كسي است كه داراي حالت خداترسي باطني است كه او را از انجام گناه كبيره و اصرار بر گناه صغيره باز مي دارد).

مسأله 4 در مسائلي كه مجتهدين اختلاف نظر دارند بايد از «اعلم» تقليد كند.

مسأله 5 «مجتهد» و «اعلم» را از سه راه مي توان شناخت:

اوّل: اين كه خود انسان اهل علم باشد و بتواند مجتهد و اعلم را بشناسد.

دوم: اين كه دو نفر عادل از اهل علم به او خبر دهند، به شرط اين كه دو نفر عالم ديگر برخلاف گفته آنها شهادت ندهند.

سوم: اين كه آنچنان در ميان اهل علم و محافل علمي مشهور باشد كه انسان يقين پيدا كند او اعلم است.

مسأله 6 هرگاه شناختن «اعلم» بطور قطع ممكن نشود، احتياط

ص: 18

آن است از كسي تقليد كند، كه گمان به اعلم بودن او دارد و در صورت شك ميان چند مجتهد و عدم ترجيح آنها از هركدام بخواهد مي تواند تقليد كند.

مسأله 7 براي آگاهي از فتواي مجتهد چند راه وجود دارد: اوّل، شنيدن از خود مجتهد يا ملاحظه دستخطّ او؛ دوم، ديدن در رساله اي كه مورد اطمينان باشد؛ سوم، شنيدن از كسي كه مورد اعتماد است؛ چهارم، مشهور بودن در ميان مردم بطوري كه سبب اطمينان شود.

مسأله 8 اگر احتمال دهد فتواي مجتهد عوض شده، مي تواند به فتواي سابق عمل كند و جستجو لازم نيست.

مسأله 9 در جايي كه مجتهد صريحاً فتوا ندارد، بلكه مي گويد احتياط آن است كه فلان گونه عمل شود، اين احتياط را «احتياط واجب» مي گويند و مقلّد يا بايد به آن عمل كند و يا به مجتهد ديگر مراجعه نمايد و امّا اگر فتواي صريحي داده، مثلاً گفته است اقامه براي نماز مستحبّ است، سپس گفته احتياط آن است كه ترك نشود، اين را «احتياط مستحبّ» مي گويند و مقلّد مي تواند به آن عمل كند يا نكند و در مواردي كه مي گويد «محلّ تامّل» يا «محلّ اشكال» است مقلّد مي تواند عمل به احتياط كند

يا به ديگري مراجعه نمايد. امّا اگر بگويد «ظاهر چنين است» يا «اقوي چنين است»، اين تعبيرها فتوا محسوب مي شود و مقلّد بايد به آن عمل كند.

مسأله 10 هرگاه مجتهدي كه انسان از او تقليد مي كند، از دنيا برود باقي ماندن بر تقليد او جايز است؛ بلكه اگر اعلم باشد واجب است، به شرط

ص: 19

اين كه عمل به فتواي او كرده باشد.

مسأله 11 عمل كردن به فتواي مجتهد مرده ابتداءً جايز نيست هرچند اعلم باشد بنابر احتياط واجب.

مسأله 12 هركس بايد مسائلي را كه معمولاً مورد احتياج او واقع مي شود ياد گيرد يا طريقه احتياط آن را بداند.

مسأله 13 اگر مسأله اي پيش آيد كه حكم آن را نمي داند مي تواند عمل به احتياط نمايد، يا اگر وقت آن نمي گذرد صبر كند تا دسترسي به مجتهد پيدا كند، و اگر دسترسي ندارد يك طرف را كه بيشتر احتمال صحّت مي دهد انجام مي دهد و بعداً سؤال مي كند، اگر مطابق فتواي مجتهد بود صحيح است وگرنه بايد اعاده كند.

مسأله 14 هرگاه كسي مدّتي اعمال خود را بدون تقليد انجام داده، سپس تقليد كند، اگر اعمال سابق، مطابق فتواي اين مجتهد باشد صحيح است و گرنه بايد اعاده كند، همچنين است اگر بدون تحقيق كافي از مجتهدي تقليد نموده.

مسأله 15 هرگاه كسي در نقل فتواي مجتهدي اشتباه كرده بايد بعد از اطّلاع، صحيح آن را بگويد، و اگر در منبر و سخنراني گفته بايد آن را در جلسات مختلف تكرار كند تا كساني كه به اشتباه افتاده اند از اشتباه درآيند، امّا اگر فتواي آن مجتهد تغيير كرده، اعلام تغيير بر او لازم نيست.

مسأله 16 عدول، يعني تغيير تقليد از مجتهدي به مجتهد ديگر، جايز نيست بنابر احتياط واجب، مگر آن كه مجتهد دوم اعلم باشد و اگر بدون تحقيق عدول كرده بايد بازگردد.

مسأله 17 هرگاه فتواي مجتهد تغيير كند بايد به فتواي جديد عمل شود، امّا اعمالي را

ص: 20

كه مطابق فتواي سابق عمل كرده (مانند عبادات يا معاملاتي كه انجام داده) صحيح است و اعاده لازم ندارد، همچنين اگر از مجتهدي به مجتهد ديگر عدول كند، اعاده اعمال سابق لازم نيست.

مسأله 18 هرگاه مدّتي تقليد كرده امّا نمي داند تقليد او صحيح بوده يا نه، نسبت به اعمال گذشته اشكالي ندارد، امّا براي اعمال فعلي و آينده بايد تقليد صحيح كند.

مسأله 19 هرگاه دو مجتهد مساوي باشند، مي توان بعضي از مسائل را از يكي و بعضي را از ديگري تقليد كرد.

مسأله 20 فتوا دادن و اظهار نظر كردن در مسائل شرعي براي كسي كه مجتهد نيست (يعني قادر به استنباط احكام از مدارك و دلايل آن نمي باشد) حرام است و هرگاه بدون اطّلاع اظهار نظر كند، مسؤول اعمال تمام كساني است كه به گفته او عمل مي كنند.

در ظرفي كه طول و عرض و عمق آن هركدام سه وجب ونيم است بريزند، آن ظرف را پركند، يا وزن آن 384 كيلوگرم (384 ليتر) باشد و معيار در وجب، وجبهاي متوسّط است.

مسأله 24 اگر عين نجس مانند بول و خون در آب كر بريزد نجس نمي شود، مگر اين كه رنگ، يا بو يا مزه آن تغيير كند.

مسأله 25 اگر چيزي كه نجس شده (مانند لباس و ظرف) در آب كر بشويند، پاك مي شود.

مسأله 26 هرگاه رنگ و بو و طعم آب كر به واسطه غير نجاست تغيير كند، نجس نمي شود ولي خوب است از هرگونه آب آلوده اجتناب گردد.

مسأله 27 هرگاه عين نجس (مانند خون) به آبي كه بيشتر از كر است برسد و قسمتي از آن را تغيير دهد چنانچه باقيمانده به اندازه كر يا بيشتر است، فقط آن قسمت كه تغيير كرده نجس مي شود و الاّ تمام آن نجس خواهد شد.

مسأله 28 هرگاه چيز نجس را زير شيري كه متّصل به كر است بگيرند، آبي كه از آن مي ريزد پاك است، مگر اين كه بو يا رنگ يا طعم نجاست به خود گيرد.

مسأله 29 آبي كه به اندازه كر يا بيشتر بوده، چنانچه شك كنيم از كر افتاده حكم آب كر را دارد و بعكس، اگر آبي كمتر از كر بوده و شك داريم كر شده، حكم آب كمتر از كر را دارد.

مسأله 30 كُر بودن آب را از دو راه مي توان شناخت: نخست اين كه خود انسان يقين پيدا كند و ديگر اين كه لااقل يك نفر

ص: 22

عادل خبر دهد.

نجس نمي شود، هرچند كمتر از كر باشد، مگر اين كه بو، يا رنگ، يا طعم نجاست به خود گيرد.

مسأله 36 هرگاه نجاستي به آب جاري برسد و قسمتي از آن، بو، يا رنگ ويا طعم نجس گيرد همان مقدار نجس مي شود و طرفي كه متّصل به چشمه است اگرچه كمتر از كر باشد پاك است، ولي طرف ديگر اگر كمتر از كر باشد نجس مي شود، مگر اين كه با آب تغيير نكرده، اتّصال به چشمه داشته باشد.

مسأله 37 آبهاي ايستاده كه هروقت از آن برمي دارند باز هم مي جوشد حكم آب جاري دارد و با ملاقات نجاست نجس نمي شود، هرچند كمتر از كر باشد، همچنين آبهاي ايستاده كنار نهرها كه متّصل به نهر است.

مسأله 38 چشمه ها و قناتها كه گاه مي جوشد و گاه از جوشش مي افتد، در هنگامي كه مي جوشد حكم آب جاري دارد.

مسأله 39 آبهاي لوله كشي شهرها و حمّام ها و مانند آن كه متّصل به منبع است حكم آب جاري را دارد، به شرط اين كه آب منبع به تنهايي يا به اضافه لوله ها كمتر از كر نباشد.

مسأله 40 هرگاه ظرفي را زير آب لوله كشي بگذارند، آبي كه درون ظرف است حكم آب جاري را دارد، به شرط اين كه متّصل به آب لوله كشي باشد.

و غساله يعني آبي كه با آن شسته شده جدا شود.

مسأله 42 بارش چند قطره كافي نيست، بلكه بايد به مقداري ببارد كه به آن «باران» گويند.

مسأله 43 هرگاه باران روي عين نجسي ببارد و به جاي ديگر ترشح كند، احتياط واجب اجتناب از آن است.

مسأله 44 هرگاه روي زمين يا پشت بام عين نجس باشد و باران روي آن ببارد احتياط واجب اجتناب است، امّا آن مقدار كه روي نجس نباريده پاك است و اگر باهم مخلوط شود و از ناودان جاري گردد آن هم پاك است.

مسأله 45 هرگاه آب باران جاري شود و به زير سقف يا جايي كه باران نمي بارد برسد آن را پاك مي كند، به شرط اين كه باران قطع نشده باشد.

مسأله 46 هرگاه آب باران در جايي جمع شود و متّصل به باران باشد، حكم آب باران را دارد و هرچيز نجسي را پاك مي كند هرچند كمتر از كر باشد.

مسأله 47 هرگاه فرش پاكي روي زمين نجس باشد و باران بر آن ببارد و از زير آن جاري شود، آن فرش نجس نمي شود، بلكه زمين هم پاك مي شود.

مسأله 48 هرگاه باران بر حوضي كه آب آن نجس است ببارد و با آن مخلوط گردد پاك مي شود.

آب چاه بر اثر افتادن چيز نجس در آن نجس نمي شود، ولي مستحبّ است مقداري از آن را براي هريك از اشياء نجس بكشند و دور بريزند، اين مقدار در كتابهاي مفصل فقهي تعيين شده است.

مسأله 51 چاههاي عميق و نيمه عميق و معمولي كه آب آن با موتور و تلمبه كشيده مي شود هرگاه آبي كه از آن كشيده اند، به مقدار كر باشد پاك كننده است و اگر كمتر از كر باشد مادام كه آب جريان مستمر دارد حكم آب چاه را دارد و با ملاقات نجاست نجس نمي شود.

مسأله 52 هرگاه آب چاه بر اثر ريختن عين نجس در آن بو يا رنگ يا طعم نجاست گيرد و بعداً اين تغيير، خود به خود از بين برود آب چاه پاك نمي شود، مگر اين كه آبهاي تازه اي از آن بجوشد و با آن مخلوط گردد.

سرايت نكرده، مثل اين كه استخر بزرگي از آب مضاف باشد و نجس در گوشه اي از آن بيفتد يا لوله طولاني از نفت باشد و نجس با يك طرف آن ملاقات كند، در اين گونه موارد، بقيّه نجس نمي شود.

مسأله 55 هرگاه آب مضاف نجس، با كر يا آب جاري، چنان مخلوط شود كه ديگر به آن مضاف نگويند، پاك مي شود.

مسأله 56 هرگاه آبي مطلق بوده، شك كنيم مضاف شده يا نه مانند سيلابهايي كه نمي دانيم به آن آب مي گويند يا نه حكم آب مطلق را دارد، يعني مي توان چيزهاي نجس را با آن شست و وضو گرفت و غسل كرد، امّا بعكس اگر آبي مضاف بوده، شك داريم مطلق شده، حكم آب مضاف را دارد.

مسأله 57 آبي كه معلوم نيست مطلق است يا مضاف و حالت سابقه آن هم معلوم نيست چيزي را پاك نمي كند، وضو و غسل هم با آن باطل است، امّا اگر چيز نجسي به آن رسد نجس نمي شود.

مسأله 58 هرگاه آبي بر اثر مجاورت و نزديكي با عين نجس بوي نجس بگيرد پاك است، مگر اين كه عين نجس به آن برسد، درعين حال اجتناب از آن بهتر است.

مسأله 59 هرگاه آبي كه بو، يا رنگ و يا طعم آن بر اثر نجاست تغيير كرده خود به خود رنگ و بو و طعمش از بين برود پاك نمي شود، مگر اين كه با آب كر يا باران يا جاري مخلوط گردد.

مسأله 60 آبي كه قبلاً پاك بوده شك داريم نجس شده يا نه، پاك است و آبي

ص: 27

كه قبلاً نجس بوده شك داريم پاك شده يا نه نجس است.

مسأله 61 آب نيم خورده «حيوانات نجس» مانند سگ و خوك نجس است، امّا نيم خورده حيوانات حرام گوشت (مانند گربه و جانوران درنده) پاك است هرچند خوردن آن مكروه است.

مسأله 62 مستحبّ است آب نوشيدني كاملاً تميز بوده باشد، خوردن آبهاي آلوده كه موجب بيماري مي گردد حرام است، آبهاي شست و شو نيز شايسته است تميز باشد از آبهاي متعفّن و آلوده تا آنجا كه ممكن است، بايد پرهيز شود.

قبله ننشانند، امّا اگر خود بچّه بنشيند جلوگيري او واجب نيست، هرچند بهتر است.

مسأله 68 در منزلهايي كه مستراح آن رو به قبله يا پشت به قبله ساخته شده (خواه از روي عمد باشد، يا اشتباه، يا ندانستن مسأله) بايد طوري بنشينند كه رو به قبله يا پشت به قبله نباشد و الاّ حرام است.

مسأله 69 اگر قبله را نمي داند بايد جستجو كند و اگر طريقي براي جستجو نيست اگر مي تواند تأخير بيندازد، امّا در صورت ضرورت به هر طرف بنشيند اشكالي ندارد، در هواپيماها و قطارها نيز بايد همين معني را مراعات كرد.

مسأله 70 در چند محل تخلّي كردن حرام است (خواه بول يا غائط): اوّل در كوچه ها و جادّه هايي كه مسير مردم است. دوم در جايي كه براي عدّه خاصي وقف شده، مانند مدرسه هايي كه مخصوص طلاّب است يا مساجدي كه آبريز آن فقط براي نمازگزاران مي باشد. سوم روي قبر مؤمن يا هر محلّ ديگري كه موجب بي احترامي نسبت به مؤمن يا يكي از مقدّسات شود.

مسأله 71 مخرج غائط را مي توان با آب شست، يا با سه قطعه كاغذ يا سنگ يا پارچه يا مانند آن تميز كرد، مگر در صورتي كه از حدّ معمول تجاوز كرده و اطراف مخرج را آلوده نموده باشد، يا نجاست ديگري مانند خون با آن بيرون آيد،يا از خارج نجاستي به آن برسد، كه در اين حال فقط با آب پاك مي شود.

مسأله 72 در مواردي كه مي توان مخرج غائط را با غير آب تميز كرد، شستن با آب بهتر است.

مسأله 73

ص: 29

مخرج بول با غير آب پاك نمي شود و اگر با آب قليل بشويند واجب است دوبار بشويند، امّا با شيلنگ هاي متّصل به آب لوله كشي كه در حكم جاري است، يك مرتبه كافي است.

مسأله 74 در شستن مخرج بول و غائط فرق ميان مجراي طبيعي و غيرطبيعي نيست، ولي در مخرج غيرطبيعي غير آب كفايت نمي كند.

مسأله 75 هرگاه مخرج غائط را با سه قطعه سنگ، يا كاغذ و مانند آن پاك كنند و ذرات كوچكي كه معمولاً جز با آب برطرف نمي شود باقي بماند، ضرري ندارد و مي تواند با آن نماز بخواند.

مسأله 76 هرگاه با سه طرف يك قطعه سنگ محل را پاك كند كافي است، همچنين با سه گوشه يك قطعه كاغذ و پارچه.

مسأله 77 اگر شك كند كه مخرج را پاك كرده، بايد خود را تطهير كند، ولي اگر بعد از نماز شك كند، نمازش صحيح، امّا براي نمازهاي بعد بايد خود را تطهير كند.

به آن «وَدْي» مي گويند، دوم آبي كه هنگام ملاعبه و بازي كردن با همسر بيرون مي آيد و به آن «مَذْي» مي گويند، سوم آبي كه گاه بعد از مني بيرون مي آيد و به آن «وَذْي» گويند، همه اين آبها در صورتي كه مجرا آلوده به بول و مني نباشد، پاك است و وضو و غسل را هم باطل نمي كند.

مسأله 80 فايده استبراء از بول اين است كه، مجرا را از بول پاك مي كند، يعني اگر آب مشكوكي بعد از آن خارج شود پاك است و وضو را هم باطل نمي كند، امّا اگر استبراء نكرده بايد وضو را اعاده كند و محل را بشويد.

مسأله 81 فايده استبراء از مني اين است كه اگر رطوبت مشكوكي از او خارج شود و نداند مني است يا يكي از آبهاي پاك، غسل ندارد و اگر استبراء نكند و احتمال دهد ذرّات مني در مجري باقي بوده و همراه بول يا رطوبت ديگري خارج شده، بايد دوباره غسل كند.

مسأله 82 هرگاه شك كند استبراء كرده يا نه، بايد از رطوبتهاي مشكوك اجتناب كند، امّا اگر استبراء كرده ولي نمي داند درست بوده يا نه، اعتنا به شك نمي كند.

مسأله 83 براي زن استبراء نيست و هرگاه رطوبت مشكوكي از او خارج شود، پاك است وضو وغسل هم ندارد.

محلّ عبور و مرور مردم است، هرچند كسي او را نبيند. 3 نشستن اطراف خانه ها، 4 نشستن مقابل خورشيد و ماه، ولي اگر عورت خود را بپوشاند، مكروه نيست. 5 توقّف زياد، 6 سخن گفتن مگر به هنگام ضرورت، ولي ذكر خدا در همه حال خوب است. 7 ايستاده بول كردن، 8 بول كردن در آب، مخصوصاً آبهاي ايستاده، 9 بول كردن در سوراخ جانوران، 9 بول كردن در زمينهاي سفت كه از آن ترشّح مي شود و در مقابل باد.

مسأله 86 نگه داشتن بول و غائط مكروه است، و اگر ضرر داشته باشد اشكال دارد.

مسأله 87 مستحبّ است پيش از خواب و پيش از نماز و بعد از خارج شدن مني، بول كند.

است.

مسأله 91 از بول و مدفوع گوسفندي كه شير خوك خورده بايد اجتناب كرد. مسأله 92 فضله و بول پرندگان حلال گوشت و حرام گوشت نجس نيست، ولي احتياط مستحبّ پرهيز از حرام گوشت است مخصوصاً از بول خفّاش.

آن سفت شده باشد، ولي بايد ظاهر آن را آب بكشند.

مسأله 99 اگر برّه و بزغاله پيش از آن كه علفخوار شود بميرد، پنير مايه اي كه در شيردان آنهاست پاك است، ولي بيرون آن را بنابر احتياط واجب بايد آب بكشند.

مسأله 100 گوشت و پوست و پيه و چرمي كه در بازار مسلمانان فروخته مي شود، يا مسلماني براي انسان هديه مي آورد پاك است، ولي اگر بدانند آن مسلمان از كافر گرفته و رسيدگي لازم را نكرده است، مستحبّ است از آن اجتناب شود، ولي خوردن آن حرام مي باشد.

مسأله 101 تمام مواد غذايي و غير غذايي كه از كشورهاي غير اسلامي مي آورند مانند كره و روغن و پنير و انواع داروها و صابون و واكس و پارچه و عطر و امثال اينها، اگر انسان يقين به نجس بودن آنها نداشته باشد، پاك است.

احتياط واجب و خوردن آن نيز حرام است.

مسأله 105 خوني كه به هنگام دوشيدن شير در آن ديده مي شود نجس است و شير را هم نجس مي كند.

مسأله 106 خوني كه از لثه يا جاي ديگر دهان بيرون مي آيد هرگاه در آب دهان حل شود و از بين برود پاك است و فرو بردن آب دهان نيز در اين صورت جايز است، ولي عمداً اين كار را نكند.

مسأله 107 هرگاه خون به واسطه كوبيده شدن زير پوست يا ناخن بميرد، اگر طوري باشد كه ديگر به آن خون نگويند پاك است و اگر به آن خون بگويند مادام كه زير پوست و ناخن است براي وضو و غسل نماز اشكال ندارد، امّا هرگاه سوراخ شود اگر ضرر و زحمت فوق العاده اي ندارد بايد آن را بيرون آورند و اگر زحمت زياد دارد بايد براي وضو و غسل اطراف آن را شست و پارچه اي روي آن بگذارد و روي پارچه دست تر بكشد و احتياطاً تيمّم هم بكند.

مسأله 108 اگر انسان نداند سياهي زير پوست، خون مرده است يا گوشت بر اثر كوبيده شدن، به آن رنگ درآمده، پاك است.

مسأله 109 زردابه اي كه گاه موقع خراشيدگي پوست يا در اطراف زخم پيدا مي شود چنانچه معلوم نباشد خون است يا با خون مخلوط شده، پاك است.

مسأله 110 پوست سرخ رنگي كه بعد از شستن زخم يا هنگام بهبودي روي زخم ظاهر مي شود پاك است، مگر اين كه يقين حاصل شود خون در آن است.

و پنجه و ناخن و رطوبتهاي آن نجس مي باشد ولي سگ و خوك دريايي پاك است.

مسأله 112 حيواني كه از اين دو يعني سگ و خوك متولّد گردد، يا از جفت گيري يكي از اين دو با حيوان ديگري متولّد شود و به آن سگ و خوك نگويند پاك است.

118 بچّه هاي كفّار به حكم آنها هستند و بچّه هاي مسلمانان حتّي بچّه اي كه فقط پدرش مسلمان است پاك است، امّا اگر فقط مادرش مسلمان باشد احتياط، اجتناب است.

مسأله 119 هرگاه كسي پناه بر خدا به خدا، يا پيامبر (صلي الله عليه وآله) يا يكي از ائمّه معصومين (عليهم السلام) يا فاطمه زهرا (عليهم السلام) دشنام و ناسزا گويد يا عداوت داشته باشد، كافر است.

مسأله 120 كساني كه در حق علي (عليه السلام) و ساير امامان (عليهم السلام) غلوّ كنند؛ يعني، آن بزرگواران را خدا بدانند يا صفات مخصوص خدايي براي آنها قائل باشند، كافرند.

مسأله 121 كساني كه عقيده به وحدت وجود دارند يعني مي گويند در عالم هستي يك وجود بيش نيست و آن خداست و همه موجودات عين خدا هستند و كساني كه معتقدند خدا در انسان، يا موجود ديگري حلول كرده و با آن يكي شده، يا خدا را جسم بدانند احتياط واجب، اجتناب از آنهاست.

مسأله 122 تمام فرقه هاي اسلامي پاكند، مگر آنها كه با ائمه معصومين (عليهم السلام) عداوت و دشمني دارند و خوارج و غُلات، يعني غلوكنندگان در حق ائمّه (عليهم السلام).

شده، پاك است همچنين ادكلن و عطرها و داروهايي كه با الكل طبّي يا صنعتي مخلوط است.

مسأله 125 الكلهايي كه ذاتاً قابل شرب نيست يا جنبه سمّي دارد نجس نيست، ولي هرگاه آن را رقيق كنند و مشروب و مسكر باشد نوشيدنش حرام است و احتياطاً حكم نجس دارد.

مسأله 126 هرگاه آب انگور به خودي خود جوش آيد (جوش آمدني كه معمولاً مقدّمه شراب شدن است) نجس و حرام است، ولي اگر با حرارت آتش يا غير آن به جوش آيد نجس نيست، ولي خوردنش حرام است. همچنين آب خرما و مويز و كشمش، بنابر احتياط واجب.

مسأله 127 هرگاه خرما و مويز و كشمش را در غذا بريزند و بجوشد، خوردن آن اشكال ندارد.

مستحبّ آن است كه از عرق جُنُب از حرام پرهيز شود و

براي رعايت اين احتياط، بهتر است با آب ملايم غسل كند، كه به هنگام غسل بدن او عرق نكند، اين در صورتي است كه با آب قليل غسل نمايد و اگر با آب كر و مانند آن باشد اشكال ندارد، امّا بعد از پايان غسل يك بار همه بدن را آب بكشد (بنابراحتياط مستحبّ).

مسأله 133 نزديكي كردن با همسر در حال عادت ماهيانه يا در حال روزه ماه مبارك رمضان حرام است و اگر عرق كند، احتياط واجب آن است كه با آن، معامله عرق جُنُب از حرام كند.

مسأله 134 منظور از عرق جُنُب از حرام عرقي است كه در آن حال يا بعد از آن، پيش از آن كه غسل كند از بدن او بيرون مي آيد.

مسأله 135 هرگاه جنب ازحرام به واسطه نداشتن آب، يا عذر ديگر، يا تنگي وقت تيمّم كند، عرقهاي بدن او بعد از آن پاك و نمازخواندن با آن، جايز است.

پاك بوده شك دارد نجس شده است يا نه، پاك است و اگر چيزي قبلاً نجس بوده شك دارد پاك شده يا نه، نجس است.

مسأله 138 هرگاه مي داند يكي از دو ظرف، يا دو لباس كه هر دو قابل استفاده اوست نجس شده و نداند كدام است بايد از هر دو اجتناب كند، امّا اگر مثلاً نداند لباس خودش نجس شده، يا لباس شخص بيگانه اي كه مورد استفاده او نيست، اجتناب لازم نمي باشد.

مسأله 139 افراد وسواسي نبايد به علم و يقين خود در طهارت و نجاست توجّه كنند، بلكه بايد ببينند افراد معمولي درچه مورد يقين به طهارت يانجاست پيدا مي كنند و به همان ترتيب عمل كنندوبراي ترك وسواس،بهترين راه، بي اعتنايي است.

مسأله 140 احتياط زياد از حد در مسأله طهارت و نجاست از نظر شرع كار پسنديده اي نيست، بلكه اگر سبب وسواس گردد اشكال دارد.

مسأله 141 هرگاه گمان كند چيزي نجس شده، تفحّص و جستجو و سؤال كردن لازم نيست و اگر جستجو موجب وسواس گردد، آن هم اشكال دارد.

مسأله 142 مستحبّ است علاوه بر رعايت مسائل مربوط به طهارت و نجاست، نظافت و پاكيزگي در بدن و لباس و خانه و مسكن و مركب و تمام محيط زندگي رعايت شود، همان گونه كه پيغمبر اكرم (صلي الله عليه وآله) و ائمّه هدي (عليهم السلام) رعايت مي فرمودند.

است (مگر در ملاقات چيزي با مرده انسان پيش از غسل دادن كه احتياط واجب اجتناب است، هرچند خشك باشد).

مسأله 144 اگر در ملاقات يا در رطوبت داشتن شك كند، آن چيز نجس نمي شود.

مسأله 145 هرگاه بداند قسمتي از فرش، يا لباس نجس شده امّا نمي داند كدام قسمت آن است اگر دست، به قسمتي از آن بزند نجس نمي شود، همين طور هر دو چيزي كه مي داند يكي از آن دو نجس شده،ولي نمي داند كدام نجس است ملاقات با يكي از آن دو سبب نجاست نمي شود.

مسأله 146 زمين يا پارچه و مانند آن اگر رطوبت داشته باشد و چيز نجسي به آن برسد همان قسمت نجس مي شود و بقيّه پاك است، مگر اين كه رطوبت بقدري زياد باشد كه از جايي به جاي ديگر سرايت كند. همچنين خيار و خربزه و ماست و امثال آنها اگر رطوبت زياد و مسري نداشته باشد، همان محلّ ملاقات نجس مي شود.

مسأله 147 روغن و شيره اگر روان باشد هرگاه نقطه اي از آن نجس شود تمام آن نجس مي شود، امّا اگر روان نباشد، بطوري كه از جايي به جايي سرايت كند فقط محلّ ملاقات نجس است و مي توان آن را برداشت و دور ريخت.

مسأله 148 اگر مگس يا مانند آن روي چيز نجسي بنشيند، كه تر است و بعد روي چيز پاكي بنشيند نجس نمي شود، چون احتمال دارد پاي اين حشرات رطوبتي به خود نگيرد،امّا اگر بدانيم نجاستي را باخود حمل كرده وسرايت نموده،نجس مي شود.

مسأله 149 هرگاه جايي از بدن كه عرق

ص: 41

دارد نجس شود، هرجا كه عرق به آن سرايت كند نجس مي شود.

مسأله 150 اخلاطي كه از بيني يا گلو مي آيد هرگاه غليظ باشد و نقطه اي از آن خون داشته باشد همان نقطه نجس است اگر روان باشد،همه نجس مي شود.

مسأله 151 هرگاه ظرفي را كه ته آن سوراخ است روي زمين نجسي بگذارند، چنانچه آب با فشار از آن خارج شود داخل ظرف نجس نخواهد شد.

مسأله 152 هرگاه چيزي مانند سوزن در داخل بدن با نجاستي مانند خون ملاقات كند نجس مي شود بنابر احتياط واجب، هر چند موقع بيرون آمدن آلوده نباشد، همچنين است آب دهان و بيني هرگاه در داخل دهان و بيني با خون ملاقات كند احتياط، اجتناب است.

مسأله 153 چيزي كه نجس شده مثلاً دستي كه با بول ملاقات كرده، اگر با رطوبت با چيز پاكي ملاقات كند آن هم نجس مي شود.

ببيند كسي بدون اطّلاع چيز نجسي را مي خورد، يا با لباس نجس نماز مي خواند لازم نيست به او خبر دهد، امّا اگر صاحب خانه ببيند ميهمان با لباس و بدن تر روي فرش نجسي مي نشيند، احتياط آن است كه به او اعلام كند.

مسأله 157 هرگاه صاحب خانه در بين غذا خوردن بفهمد غذا نجس است، بنابر احتياط بايد به ميهمانها بگويد، ولي اگر يكي از ميهمانها بفهمد لازم نيست به ديگران بگويد فقط خودش بايد اجتناب كند، مگر اين كه با او معاشرت داشته باشند كه براي جلوگيري از آلودگي خودش مي تواند بعد از غذا خوردن به آنها بگويد، تا دست و دهان خود را آب بكشند.

مسأله 158 دوم: نجس كردن خط و ورق قرآن حرام است و اگر نجس شود بايد فوراً آن را آب كشيد. نجس كردن جلد قرآن اگر سبب بي احترامي به قرآن باشد نيز،همين حكم را دارد.

مسأله 159 گذاشتن قرآن روي عين نجس چنانچه موجب بي احترامي باشد، حرام است و بايد آن را برداشت.

مسأله 160 نوشتن قرآن با مركّب نجس حرام است و اگر عمداً يا سهواً نوشته شود بايد آن را محو كنند، يا آب بكشند.

مسأله 161 دادن قرآن به دست كافر اگر موجب بي احترامي باشد حرام است و اگر اميد هدايت او برود، يا براي تبليغ اسلام باشد جايز، بلكه گاهي واجب است.

مسأله 162 هرگاه ورق قرآن و دعا يا ورقي كه نام خدا، يا پيامبر (صلي الله عليه وآله) و يا ائمّه (عليهم السلام) روي آن نوشته باشد در جاي آلوده و نجسي بيفتد بايد

ص: 43

فوراً آن را بيرون آورد و آب كشيد، هرچند مخارجي داشته باشد و اگر بيرون آوردن آن ممكن نباشد احتياط واجب آن است كه اگر مستراح باشد به آن مستراح نروند تا يقين كنند آن ورق پوسيده، يا خطّ آن محو شده است.

مسأله 163 پاك كردن ورق قرآن فقط وظيفه كسي كه آن را نجس كرده نيست، بلكه اگر ديگران هم باخبر شوند وظيفه همه است كه آن را پاك كنند و اگر يكي اين وظيفه را انجام دهد، از ديگران ساقط مي شود، ولي اگر قرآن مال ديگري است و با شستن از بين مي رود يا ناقص مي شود آن كس كه آن را نجس كرده، بايد خسارت آن را بدهد.

مسأله 164 سوم: نجس كردن تربت امام حسين (عليه السلام) حرام است و پاك كردن آن واجب و اگر درمحلّ آلوده اي بيفتد بايد همانند ورق قرآن كه در مسأله 162 گفته شد عمل نمايد.

مسأله 165 چهارم: نجس كردن مسجد حرام است و پاك كردن آن واجب است و شرح اين مسأله در بحث احكام مسجد در مكان نمازگزار به خواست خدا خواهد آمد.

مسأله 166 پنجم: بدن و لباس نمازگزار و محلّ سجده او بايد پاك باشد، شرح اين مسائل نيز در بحث لباس و مكان نمازگزار خواهد آمد.

مسأله 167 هرگاه «ذواليد» يعني كسي كه چيزي در اختيار اوست خبر دهد كه آن چيز، نجس يا پاك است بايد قبول كرد، خواه عادل باشد يا نه، به شرط اين كه بالغ باشد بنابراين، خبر دادن غيربالغ دراين باره قبول نيست، مگر اين كه اطمينان از گفته او حاصل

ص: 44

شود.

قليل سه مرتبه و در آب كر يا جاري يك مرتبه شست.

مسأله 172 هرگاه دهانه ظرفي كه سگ دهان زده، تنگ باشد و نتوان آن را خاك مال كرد، چنانچه ممكن است بايد پارچه اي را به چوبي پيچيد و توسّط آن خاك را با كمي آب به آن ظرف بمالند و اگر ممكن نشود مقداري خاك و كمي آب در آن بريزند و تكان دهند، سپس طبق دستور بالا آب بكشند.

مسأله 173 ظرفي را كه خوك از آن، چيز مايعي را خورده بايد هفت مرتبه با آب شست و لازم نيست آن را خاك مال كنند و در ليسيدن خوك و مردن موش صحرايي در آن نيز، بنابر احتياط واجب بايد هفت مرتبه شست.

مسأله 174 ظرفي را كه با شراب نجس شده، بايد با آب قليل سه مرتبه بشويند و دست در آن بمالند و مستحبّ است هفت مرتبه شسته شود.

مسأله 175 كوزه اي كه از گل نجس ساخته شده، يا آب نجس در آن فرو رفته، اگر در آب كر يا جاري بگذارند و آب در باطن آن نفوذ كند و خارج شود پاك مي شود و اگر آب در آن نفوذ نكند ظاهرش پاك مي شود، با آب قليل نيز مي توان ظاهر آن را شست.

مسأله 176 براي آب كشيدن ظروف با آب قليل مي توان آن را سه مرتبه پر و خالي كرد و يا هر بار قدري آب در آن بريزند و طوري بگردانند كه به جاهاي نجس برسد، بعد بيرون بريزند.

مسأله 177 براي شستن ظرفهاي بزرگ مثل خمره و پاتيل هرگاه آن را

ص: 46

سه مرتبه با آب پر كنند و بعد خالي كنند پاك مي شود و راه آسانتر اين است كه هر دفعه آب را از بالا به پايين به تمام اطراف آن بريزند و هربار آبي كه ته آن جمع مي شود بيرون آورند و لازم است در هر دفعه ظرفي را كه با آن آبها را بيرون مي آورند، بشويند.

مسأله 178 هرگاه فلزّ نجس را آب بكشند ظاهرش پاك مي شود، هرچند اعماقش هنگامي كه ذوب شده، نجس شده باشد.

مسأله 179 براي تطهير تنور نجس كافي است يك مرتبه از بالا به پايين آب در آن بريزند بطوري كه تمام اطراف آن شسته شود، امّا اگربوسيله بول نجس شده باشد دوبار لازم است و بهتر است گودالي ته آن بكنند تا آبها در آن جمع شود و بيرون آورند و بعد آن گودال را با خاك پاك پر كنند.

مسأله 180 اگر چيز نجسي را با آب كر يا جاري يا آب لوله كشي بشويند تا عين نجاست برطرف شود، يا بعد از برطرف كردن عين نجس در آب كر يا جاري فرو برند پاك مي شود، ولي فرش و لباس و مانند آن را بايد فشار يا حركت داد تا آب آن خارج شود.

مسأله 181 براي تطهير چيزي كه با بول نجس شده با آب قليل دومرتبه و در آب كر و جاري و آب لوله كشي يك مرتبه كفايت مي كند، امّا در غير بول يك مرتبه با آب قليل يا كر كافي است.

مسأله 182 براي شستن لباس و فرش و مانند آن با آب قليل بايد آن را

ص: 47

مقداري فشار دهند تا آب از آن خارج شود.

مسأله 183 هرگاه چيزي با بول پسر يا دختر شيرخواري كه غذاخور نشده نجس گردد، چنانچه يك مرتبه آب روي آن بريزند پاك مي شود و در لباس و فرش و مانند آن فشار لازم نيست، ولي احتياط مستحبّ آن است كه دو مرتبه بريزند.

مسأله 184 اگر حصير نجس را كه با نخ بافته اند در آب كر يا جاري فرو برند، يا زير آب لوله كشي بگيرند بعد از برطرف شدن عين نجاست، پاك مي شود.

مسأله 185 اگر ظاهر گندم و برنج و صابون و مانند آن نجس شود با فرو بردن در آب كر جاري و يا گرفتن زير شير آب، پاك مي گردد اگر باطن آنها نجس شود بايد آن قدر صبر كرد تا يقين حاصل شود آب، داخل آن نفوذ كرده و خارج شده.

مسأله 186 هرگاه شك كند كه آب نجس به باطن چيزي رسيده يا نه، باطن آن پاك است.

مسأله 187 اگر چيزي نجس شود چنانچه آن را در ظرفي بگذارند و سه مرتبه آب روي آن بريزند و خالي كنند پاك مي شود و ظرف هم پاك مي گردد و اگر مانند

لباس يا چيزي كه فشار لازم دارد باشد، بايد در هر مرتبه آن را فشار دهند و ظرف را كج كنند تا آب، بيرون بريزد.

مسأله 188 هرگاه لباس نجسي را رنگ كرده باشند و در آب كر يا جاري فرو برند، يا زير شير آب بگيرند و آب پيش از آن كه به واسطه رنگ، مضاف شود به تمام آن برسد، پاك مي

ص: 48

شود، هرچند موقع فشار دادن، آب مضاف از آن بيرون آيد، امّا اگر آب، قبل از رسيدن به تمام لباس مضاف گردد بايد آنقدر آن را بشويند تا آب مطلق به آن برسد.

مسأله 189 هرگاه بعد از آب كشيدن فرش و لباس مختصري گل يا ذرّات صابون و اشياء ديگر در آن ديده شود پاك است و اگر اشياء بزرگتري باشد ظاهر آنها نيز پاك است و اگر آب نجس به باطن آنها نفوذ كرده براي پاك شدن باطن آنها بايد آب پاك نيز به آن برسد و خارج شود.

مسأله 190 هرگاه چيز نجسي را بشويند و عين نجس برطرف شود امّا بو يا رنگ آن بماند ضرري ندارد و اگر شك كند عين نجس مانده يا نه، بايد بيشتر بشويد تا يقين كند از بين رفته است.

مسأله 191 براي تطهير بدن در آب كر يا جاري يا زير شير آب، همين اندازه كه عين نجاست برطرف شود بدن پاك است و بيرون آمدن و دوباره در آب فرو رفتن لازم نيست.

مسأله 192 هرگاه غذاي نجس در لاي دندانهاباقي مانده، اگر آب در دهان بگردانند به طوري كه به تمام اجزاي آن برسد پاك مي شود.

مسأله 193 اگر موي سر و صورت را با آب قليل آب بكشند چنانچه آب، خود به خود بيرون آيد فشار لازم نيست، و الاّ فشار دهند.

مسأله 194 گوشت و دنبه اي كه نجس شده با آب كشيدن پاك مي شود، همچنين اگر بدن يا لباس كمي چرب باشد كه مانع رسيدن آب نگردد، ولي اگر طوري چرب باشد كه مانع رسيدن آب شود

ص: 49

بايد اوّل چربي را از بدن برطرف كنند.

مسأله 195 شيري كه متّصل به كر مي باشد آبي كه از آن مي ريزد حكم آب كر و جاري را دارد، بنابر اين هر چيز نجسي را با آن بشويند همين كه عين نجاست برطرف شد، پاك مي شود.

مسأله 196 هرگاه انسان چيزي را آب بكشد و يقين كند پاك شده، بعد شك كند كه آن را درست آب كشيده يا نه، آن چيز پاك است، مگر اين كه بداند كه در حال شستن توجّه نداشته است.

مسأله 197 هرگاه زميني را با آب قليل آب بكشند اگر از شن يا ريگ باشد و غساله يعني آب باقيمانده در آن فرو رود پاك است، امّا ريگهاي زير آن زمين نجس مي شود. همچنين اگر سراشيبي داشته باشد آب از آن بگذرد پاك مي گردد، امّا اگر غساله روي زمين بماند نجس است، مگر با وسيله اي آن را جمع كنند.

مسأله 198 هرگاه ظاهر نمك سنگ و مواد ديگري مانند آن نجس شود با آب كشيدن پاك مي شود، خواه با آب قليل باشد، يا كر و جاري، يا زير شير آب.

مسأله 199 هرگاه قند يا شكر نجس شود با آب كشيدن پاك نمي شود.

مانند آن باشد. امّا با راه رفتن روي فرش و حصير و سبزه، كف پا و ته كفش نجس، پاك نمي شود.

مسأله 201 هرگاه روي زميني كه با چوب فرش شده راه برود پاك شدن كف پا و ته كفش نجس مشكل است، ولي با راه رفتن روي آسفالت پاك مي شود.

مسأله 202 براي پاك شدن كف پا و ته كفش اگر مختصري راه برود يا پا را بر زمين كشد كافي است، ولي بهتراست لااقل پانزده ذراع (تقريباً 5/7 متر) راه برود.

مسأله 203 لازم نيست كف پا و يا ته كفش، تر باشد، بلكه اگر خشك هم باشد با راه رفتن پاك مي شود، وجود رطوبت غير مسري در زمين نيز ضرر ندارد.

مسأله 204 مقداري از اطراف پا و كفش كه با راه رفتن روي زمين آلوده نجس مي شود آن هم اگر به زمين برسد پاك مي گردد، ولي پاك شدن كف دست يا زانوي كسي كه با دست و زانو راه ميورد محلّ اشكال است و همچنين پاهاي مصنوعي و ته عصا و نعل چهارپايان و چرخ اتومبيل و مانند اينها.

مسأله 205 ذرّات كوچكي از نجاست كه جز با آب، پاك نمي شود هرگاه در كف پا يا ته كفش باقي بماند ضرري ندارد، همچنين باقي ماندن بو و رنگ.

مسأله 206 داخل كفش به واسطه راه رفتن پاك نمي شود و پاك شدن كف جوراب به واسطه راه رفتن نيز محلّ اشكال است، مگر اين كه جوراب چرمي و مانند آن باشد كه به جاي كفش از آن استفاده شود.

پشت بام را پاك مي كند، ولي پاك كردن ساختمان و درب و پنجره و مانند آن محلّ اشكال است.

مسأله 208 براي پاك شدن زمين و پشت بام با تابش آفتاب چند شرط است: اوّل اين كه چيز نجس داراي رطوبت مسري باشد، بنابراين اگر خشك باشد بايد آن را قبلاً تر كنند، تا بوسيله آفتاب خشك گردد. دوم اين كه عين نجاست را قبلاً برطرف سازد. سوم اين كه آفتاب مستقيماً بر آن بتابد، نه از پشت ابر و مانند آن، مگر اين كه ابر بقدري نازك باشد كه مانع تابش آفتاب نشود ولي تابش از پشت شيشه مانعي ندارد. چهارم اين كه چيز نجس به واسطه تابش آفتاب خشك شود، امّا اگر به كمك باد يا وسيله حرارتي ديگري خشك شود كافي نيست، مگر اين كه بسيار كم باشد كه بگويند با آفتاب خشك شده است.

مسأله 209 تابش آفتاب، حصير نجس و درخت و گياه را بنابر احتياط واجب پاك نمي كند.

مسأله 210 هرگاه شك كند كه زمين نجس با آفتاب خشك شده يا نه، يا چيزي مانع تابش آفتاب بوده يا نه و يا قبلاً عين نجاست را برطرف كرده است يا نه، آن زمين نجس است.

مسأله 211 اگر آفتاب به قسمتي از زمين نجس بتابد و آن را خشك كند فقط همان قسمت پاك مي شود.

نمك شود. همچنين اگر چيزي كه نجس شده است بكلّي تغيير يابد، مثل اين كه چوب نجس را بسوزانند و خاكستر كنند، يا آب نجس تبديل به بخار شود، امّا اگر تنها صنعت آن تغيير كند مثل اين كه گندم نجس را آرد كنند، پاك نمي شود.

مسأله 213 زغالي كه از چوب نجس درست شده، نجس است و همچنين كوزه يا آجري را كه از گل نجس ساخته اند.

مسأله 214 اگر شك كنيم چيز نجسي استحاله شده يا نه، نجس است.

و مست كننده شود حرام و نجس است و تنها با سركه شدن پاك و حلال مي شود.

مسأله 220 اگر در ميان خوشه هاي غوره، دانه هايي از انگور باشد آب همه آن را بگيرند چنانچه به آن «آبغوره» گويند با جوشيدن نجس يا حرام نمي شود.

مسأله 221 چيزي كه معلوم نيست غوره است، يا انگور اگر با آتش بجوشد، حرام نمي شود.

مسأله 222 شيره اي كه از بازار مي گيرند و مي دانند فروشنده از اين مسائل باخبر است، پاك و حلال است و تفحّص لازم نيست.

بكشد، ولي اگر قبل از اسلام آوردن عين نجاست برطرف شده باشد لازم نيست جاي آن را آب بكشد.

مسأله 226 لباسي كه بر تن كافر است وقتي اسلام آورد پاك نمي شود بنابراحتياط واجب.

مسأله 227 هرگاه كافر شهادتين نگويد، ولي قلباً به معني آن ايمان داشته باشد مسلمان است، امّا اگر بر زبان جاري كند و يقين باشد كه قلباً به آن ايمان ندارد احتياط واجب آن است كه از او اجتناب شود.

قليل آب كشند قطره هايي كه آخر كار در آن مي ماند، پاك است.

به خوردن مدفوع انسان عادت كند بول و مدفوع آن نجس است و گوشت آن نيز حرام است و اگر بخواهند پاك شود، بايد حيوان را غذاي پاك بدهند تا نام حيوان نجاستخوار از آن برداشته شود و بايد در شتر چهل روز، و در گاو سي روز، و در گوسفند ده روز، و در مرغابي پنج روز و در مرغ خانگي سه روز بگذرد و در حيوانات ديگر همين اندازه كه نام نجاستخوار از آن برداشته شود، كافي است.

مسأله 240 گاهي در مرغداريها پودر خون با غذاي آنها مخلوط مي كنند بطوري كه گوشت مرغ به واسطه آن مي رويد، گوشت و تخم آن مرغ حرام نيست و رطوبتهاي مرغ نجس نمي شود، ولي بهتر آن است كه از چنين مرغ و تخم آن پرهيز شود.

مسأله 241 هرگاه حيوان، ساير نجاستها را غير از مدفوع انسان بخورد باعث نجاست بول و مدفوع او نمي شود، گوشت او هم حرام نيست، مگر حيواني كه از شير خوك تغذيه كرده بوسيله آن رشد و نمو كرده باشد كه گوشتش حرام است.

آنها قبول است، همچنين اگر «ذواليد» يعني كسي كه چيزي را در اختيار دارد بگويد پاك شده است، يا بدانيم مسلماني آن را آب كشيده، ولي نمي دانيم درست آب كشيده يا نه، پاك است.

مسأله 244 هرگاه انساني لباسش را به لباسشويي مسلمان دهد كه آن را بشويد و آب كشد قول او قبول است.

مسأله 245 كساني كه گرفتار حالت وسوسه مي شوند و زود يقين به نجس بودن چيزي پيدا مي كنند و يا به هنگام آب كشيدن چيز نجس به آساني يقين به پاكي پيدا نمي كنند، يقين آنها اعتبار ندارد و مي توانند همان طور كه ديگران يقين پيدا مي كنند قناعت كنند.

احكام ظرفها

مسأله 246 ظرفها و مشكهايي كه از پوست مردار، يا حيوان نجس العين مثل سگ و خوك درست شده، استعمال آنها براي خوردن يا آشاميدن يا آب وضو و غسل و مانند آن جايز نيست، امّا براي كارهايي كه طهارت در آن شرط نيست (مانند آبياري زراعت و آب دادن به حيوانات) مانعي ندارد، هرچند احتياط مستحبّ آن است كه به هيچ وجه از آنها استفاده نشود.

مسأله 247 خوردن و نوشيدن از ظرف «طلا» و «نقره» و استعمال آنها حرام است، بلكه استفاده از آنها براي زينت اتاق و يا هر منظور ديگر نيز جايز نيست (بنابراحتياط واجب).

مسأله 248 از ساختن ظروف طلا و نقره و مزدي كه در مقابل آن مي گيرند بنابر احتياط واجب بايد اجتناب كرد، همچنين از خريد و فروش آنها و پولي كه در مقابل آن گرفته مي شود نيز اشكال دارد.

مسأله 249 آنچه را ظرف نمي

ص: 58

گويند مانند گيره استكان و بادگير قليان و غلاف شمشير و امثال اينها، اگر از طلا يا نقره باشد اشكال ندارد، ولي بنابراحتياط واجب از عطردان و سرمه دان و مثل آنها بايد اجتناب كرد.

مسأله 250 ظرفي كه روي آن را «آب طلا» يا «آب نقره» داده اند اشكال ندارد.

مسأله 251 هرگاه فلزّ ديگري را با طلا يا نقره مخلوط كنند و ظرف بسازند چنانچه به آن ظرف طلا يا نقره نگويند، استعمال آن مانعي ندارد، ولي اگر فقط طلا و نقره را با هم مخلوط كنند حرام است.

مسأله 252 هرگاه غذايي را كه در ظرف طلا يا نقره است به منظور پرهيز از حرام در ظرف ديگري بريزند اين استعمال جايز است، ولي اگر به اين منظور نباشد حرام است، امّا به هر حال خوردن آن غذا از ظرف دوم كه طلا و نقره نيست، اشكال ندارد.

مسأله 253 استفاده از ظرف طلا يا نقره در حال ناچاري جايز است و براي وضو و غسل نيز در حال تقيّه مانعي ندارد.

مسأله 254 هرگاه شك كند ظرفي از طلا يا نقره است يا جنس ديگر، استفاده از آن اشكال ندارد، تفحّص و جستجو نيز لازم نيست.

مسأله 255 آنچه را طلاي سفيد مي گويند نيز در حكم طلاي سرخ و زرد است، بنابر احتياط واجب، اگر به آن «طلا» گفته شود.

آخر چانه و از نظر پهنا به مقداري كه ميان انگشت وسط و شست قرار مي گيرد، بايد شست و اگر مختصري از اين مقدار شسته نشود وضو باطل است، لذا براي اين كه يقين پيدا كند تمام اين مقدار شسته شده بايد كمي اطراف آن را هم بشويد.

مسأله 258 هرگاه انگشتانش بيش از حدّ معمول بزرگ يا كوچك باشد اعتباري به آن نيست، بلكه بايد ببيند افراد معمولي چه اندازه از صورت خود را مي شويند، او هم همان مقدار را بشويد، همچنين كسي كه رستنگاه موي او بسيار بالا يا بسيار پايين است مطابق افراد معمولي صورت خود را مي شويد.

مسأله 259 صورت و دستها را بايد آنچنان شست كه آب به پوست بدن برسد و اگر موانعي وجود دارد بايد برطرف كند، حتّي اگر احتمال مانع مي دهد بايد وارسي نمايد.

مسأله 260 كساني كه محاسن دارند، چنانچه پوست صورت از لاي موها پيدا باشد بايد آب را به پوست برسانند و اگر پيدا نباشد شستن روي مو كافي است و رسانيدن آب به زير آن لازم نيست.

مسأله 261 هرگاه شك كند كه موي صورت به اندازه اي است كه پوست از لاي آن پيدا است يا نه، بنابر احتياط واجب هر دو را بشويد.

مسأله 262 شستن داخل بيني و مقداري از لب و چشم كه در وقت بستن ديده نمي شود، واجب نيست.

مسأله 263 بعد از شستن صورت بايد دست راست را از آرنج تا سر انگشتها بشويد و بعد از آن دست چپ را به همين ترتيب.

مسأله 264 بايد صورت و دستها را از

ص: 60

بالا به پايين شست و اگر از پايين به بالا بشويد، وضو باطل است.

مسأله 265 اگر دست را تر كند و به صورت و دستها بكشد، چنانچه تري دست بقدري باشد كه به آن شستن گفته شود كافي است.

مسأله 266 براي آن كه يقين كند آرنج را كاملاً شسته، كمي بالاتر از آرنج را هم بشويد.

مسأله 267 معمولاً پيش از شستن صورت، دستها را تا مچ مي شويند، ولي اين براي وضو كافي نيست، بايد بعد از شستن صورت در موقعي كه دست راست و چپ را مي شويد تمام دست را بشويد و اگر فقط تا مچ را بشويد وضوي او باطل است.

مسأله 268 براي وضو، شستن صورت و دستها مرتبه اوّل واجب است و احتياط واجب، ترك مرتبه دوم است و امّا سوم و بيشتر حرام است. منظور از مرتبه اوّل آن است كه تمام عضو را بشويد خواه با يك مشت آب باشد يا چندين مشت، وقتي كه تمام شد يك مرتبه حساب مي شود.

مسأله 269 بعد از شستن دستها بايد جلو سر را با رطوبت آب وضو كه در دست باقي مانده مسح كند و بنابر احتياط واجب، لازم است با دست راست باشد و بهتر اين است كه از بالا به پايين دست بكشد، ولي عكس آن يعني از پايين به بالا نيز اشكال ندارد.

مسأله 270 جلو سر، كه بالاي پيشاني است جاي مسح است هرجاي اين قسمت را به هر اندازه مسح كند كافي است، ولي احتياط مستحبّ آن است كه از درازا به اندازه درازاي يك انگشت از پهنا به اندازه پهناي

ص: 61

سه انگشت مسح نمايد.

مسأله 271 مسح سر را جايز است بر پوست سر يا بر موهايي كه بر آن روييده است بكشند، امّا كسي كه موي سر او به اندازه اي بلند است كه اگر مثلاً شانه كند به صورتش مي ريزد، يا به جاهاي ديگر سر مي رسد، بايد بيخ موها را مسح كند و بهتر است كه قبل از وضو،فرق سر را باز كند تا پس از شستن دست چپ، بن موها يا پوست سر را به راحتّي مسح نمايد.

مسأله 272 بعد از مسح سر نوبت مسح پاها مي رسد كه بايد با همان رطوبتي كه در دست مانده روي پاها را از سر انگشتها تا برآمدگي پشت پا مسح كند و بنابر احتياط مستحبّ تا مفصل پا مسح نمايد.

مسأله 273 از نظر عرض، كافي است به اندازه يك انگشت مسح كند، ولي بهتر است كه به اندازه پهناي سه انگشت بسته باشد وبهتر از آن مسح كردن تمام پشت پا با تمام كف دست است و اگر همه دست را روي پا بگذارد وكمي بكشد كافي است.

مسأله 274 براي مسح سر و روي پاها بايد دست را روي آنها بكشد و اگر دست را ثابت نگه دارد و سر يا پا را زير آن حركت دهد وضو باطل است بنابر احتياط واجب، امّا اگر مختصري سر يا پا حركت كند اشكال ندارد.

مسأله 275 جاي مسح بايد خشك باشد، ولي اگر مختصري رطوبت داشته باشد بطوري كه آب دست هنگام مسح بر آن غلبه كند اشكال ندارد.

مسأله 276 اگر رطوبت كف دست خشك شود مي تواند از

ص: 62

اعضاي ديگر وضو رطوبت بگيرد با آن مسح كند، ولي از آب خارج جايز نيست و اگر فقط به اندازه مسح سر رطوبت دارد سر را با همان رطوبت مسح كند براي مسح پاها از اعضاي ديگر، رطوبت بگيرد.

مسأله 277 مسح بايد روي پوست پا باشد و مسح كردن روي جوراب و كفش فايده ندارد، مگر در حال تقيّه و اگر به واسطه سرماي شديد يا ترس از دزد و درنده و مانند آن نتواند كفش يا جوراب را بيرون آورد كافي است روي آنهامسح كند و اگر روي كفش نجس است، بايد چيز پاكي بر آن بيندازد و بر آن چيز مسح كند.

مسأله 278 اگر روي پا نجس باشد و نتواند آن را آب بكشد بنابر احتياط واجب بايد چيز پاكي روي آن بيندازد و بر آن مسح كند و بعد تيمّم نمايد.

با آب خارج نباشد، بايد هنگامي كه دست راست و چپ را وضوي ارتماسي مي دهد قصد كند كه بعد از خارج شدن از آب تا وقتي كه آب روي دستها جريان دارد جزء وضو است، در غير اين صورت مسح سر و پاها اشكال دارد.

مسأله 282 جايز است وضوي بعضي از اعضا را ارتماسي و بعضي را غير ارتماسي بگيرد و بهتر است وضوي دست چپ را هميشه غير ارتماسي بگيرد تا براي مسح سر و پاها مشكلي پيش نيايد.

غَشِّنِي بِرَحْمَتِكَ وَ بَرَكاتِكَ وَ عَفْوِكَ» و در وقت مسح پا بخواند: «اَللّهُمَّ ثَبِّتْنِي عَلَي الصِّراطِ يَوْمَ تَزِلُّ فِيهِ الاَْقْدامُ وَ اجْعَلْ سَعْيِي فِي مَا يُرضِيكَ عَنِّي يَا ذَا الْجَلالِ وَالاِْكْرامِ».

در آنجا نماز مي خوانند، نمي تواند آنجا وضو بگيرد، همچنين وضو گرفتن از آب تيمچه ها و مسافرخانه ها براي كساني كه ساكن آنجا نيستند، مگر اين كه از عمل افراد متديّن بفهمد كه وقف آن، عام است.

مسأله 290 هرگاه كسي محصّل مدرسه اي نيست ولي ميهمان محصّلين است، وضو گرفتن او در آن مدرسه اشكال ندارد، به شرط اين كه پذيرفتن چنان ميهماني برخلاف شرايط وقف نباشد، همچنين در مورد كسي كه ميهمان مسافران مسافرخانه و يا ساكنان تيمچه ها است.

مسأله 291 وضو گرفتن از نهرهاي بزرگ و كوچك جايز است، هرچند انسان نداند صاحبان آنها راضي هستند، امّا اگر صاحب آنها از وضو گرفتن صريحاً نهي كند احتياط واجب ترك است و اگر مجراي نهر را بدون اجازه صاحبش تغيير داده اند،احتياط آن است كه از آن وضو نگيرند.

مسأله 292 هرگاه فراموش كند آب غصبي است و با آن وضو بگيرد وضويش صحيح است، مگر اين كه خودش آب را غصب كرده باشد كه در اين صورت اشكال دارد.

مسأله 293 اگر گمان مي كرد آب از خود اوست و بعد از وضو معلوم شد مال ديگري است،وضوي او صحيح است و بايد قيمت آن را به صاحبش بدهد.

مسأله 294 شرط چهارم آن است كه ظرف آب وضو بنابر احتياط واجب از طلا و نقره نباشد.

مسأله 295 هرگاه آب وضو در ظرف غصبي يا طلا و نقره است و غير از آن آب ديگري ندارد، بايد تيمّم كند و اگر وضو بگيرد اشكال دارد، خواه وضو را به صورت ارتماسي بگيرد و يا با دست آب را

ص: 66

برداشته به صورت و دست بريزد، امّا مي تواند آبي را كه در ظرف طلا و نقره است در ظرف ديگري بريزد و از آن وضو بگيرد.

مسأله 296 هرگاه در حوضي كه مثلاً يك آجر يا يك سنگ آن غصبي است وضو بگيرد اگر وضوي او تصرّف در غصب محسوب شود اشكال دارد، همچنين اگر شير آب يا قسمتي از لوله كشي غصبي باشد.

مسأله 297 اگر در صحن يكي از امامان (عليهم السلام) يا امام زادگان كه سابقاً قبرستان بوده حوض يا نهري بسازند، چنانچه انسان نداند كه زمين صحن را مخصوص قبرستان وقف كرده اند، وضو گرفتن از آن حوض يا نهر اشكال ندارد.

مسأله 298 شرط پنجم آن است كه اعضاي وضو موقع شستن يا مسح كردن پاك باشد، امّا اگر بعد از تمام شدن وضوي يك عضو، همان عضو نجس شود وضو صحيح است.

مسأله 299 اگر غير از اعضاي وضو جايي از بدن نجس باشد مانعي براي وضو ندارد، ولي در مخرج بول و غائط احتياط مستحب آن است كه اوّل آن را تطهير كرده، بعد وضو بگيرد.

مسأله 300 هرگاه يكي از اعضاي وضو قبلاً نجس بوده و بعد از وضو شك كند كه آن را پيش از وضو آب كشيده يا نه، وضوي او صحيح است، ولي بايد براي نماز آن را آب بكشد و اگر چيزي با آن ملاقات كرده تطهير كند.

مسأله 301 هرگاه در صورت يا دستها بريدگي است كه خون آن بند نمي آيد و آب براي آن ضرر ندارد، بايد در آب كر يا جاري فرو برد، يا زير شير آب بگيرد

ص: 67

و قدري فشار دهد كه خون بند بيايد و بعد به دستوري كه قبلاً گفته شد وضوي ارتماسي بگيرد، امّا اگر آب ضرر دارد بايد به دستور وضوي جبيره كه بعداً مي آيد، عمل كند.

مسأله 302 شرط ششم آن كه وقت كافي براي وضو و نماز داشته باشد، بنابراين اگر وقت بقدري تنگ است كه اگر وضو بگيرد تمام يا مقداري از واجبات نماز بعد از وقت خوانده مي شود بايد تيمّم كند.

مسأله 303 كسي كه در تنگي وقت نماز، بايد تيمّم كند، هرگاه براي نماز وضو بگيرد باطل است، امّا اگر به قصد كار ديگري مانند خواندن قرآن باشد صحيح است.

مسأله 304 شرط هفتم آن است كه وضو را به قصد قربت يعني براي خدا انجام دهد، بنابر اين اگر به قصد ريا و خودنمايي يا براي خنك شدن بدن و مانند آن بگيرد باطل است، ولي اگر تصميم قطعي دارد كه براي اطاعت فرمان خدا وضو بگيرد در ضمن مي داند خنك هم مي شود، ضرري ندارد.

مسأله 305 لازم نيست نيّت را به زبان بگويد يا از قلب خود بگذراند، همين اندازه كافي است كه اگر از او بپرسند چه مي كني؟ بداند وضو مي گيرد.

مسأله 306 هرگاه زن در جايي وضو بگيرد كه نامحرم او را مي بيند وضوي او باطل نيست، هرچند گناه كرده است.

مسأله 307 شرط هشتم آن كه «ترتيب» را در وضو رعايت كند، يعني اوّل صورت، بعد دست راست و بعد دست چپ را بشويد و بعد از آن مسح سر و بعد مسح پاها را انجام دهد و بنابر احتياط پاي

ص: 68

چپ را پيش از پاي راست مسح نكند.

مسأله 308 شرط نهم اين كه كارهاي وضو را چنان به جا آورد كه بگويند پشت سر هم انجام مي دهد و اگر چنين كند وضوي او صحيح است، هرچند بر اثر گرمي هوا و وزش باد اعضاي سابق خشك شده باشد، مثلاً موقعي كه مي خواهد دست راست را بشويد صورت او خشك شود، ولي اگر طوري انجام دهد كه پشت سر هم نباشد وضوي او باطل است، هرچند بر اثر سردي هوا اعضاي قبل، خشك نشده باشد.

مسأله 309 راه رفتن در بين وضو اشكال ندارد، بنابراين اگر بعد از شستن صورت و دستها چند قدم راه برود و بعد مسح سر و پا را بكشد وضوي او صحيح است.

مسأله 310 شرط دهم «مباشرت» است، يعني خود انسان شستن صورت و دست و مسح سر و پاها را انجام دهد و اگر ديگري او را وضو دهد، يا در رساندن آب به صورت و دستها و مسح سر و پاها به او كمك نمايد وضو باطل است، ولي كمك در مقدّمات وضو اشكال ندارد.

مسأله 311 كسي كه شخصاً قادر به وضو گرفتن نيست بايد كسي را كمك بگيرد كه او را وضو دهد و چنانچه مزد هم بخواهد در صورت توانايي بايد بدهد، ولي بايد خود او نيّت وضو كند و با دست خود مسح نمايد و اگر نمي تواند بايد ديگري دست او را بگيرد و به محل مسح بكشد و اگر اين هم ممكن نيست، بايد از دست او رطوبت بگيرد و با آن رطوبت سر و پاي او را مسح

ص: 69

نمايد، ولي در اين صورت احتياط واجب اين است كه تيمّم هم بكند.

مسأله 312 انسان هر يك از كارهاي وضو را كه مي تواند به تنهايي انجام دهد، نبايد كمك بگيرد.

مسأله 313 شرط يازدهم آن است كه استعمال آب براي او مانعي نداشته باشد، بنابر اين اگر خوف ضرر دارد، يا مي ترسد اگر آب را به مصرف وضو برساند تشنه بماند، بايد تيمّم كند.

مسأله 314 هرگاه وضو بگيرد بعد بفهمد آب براي او ضرر داشته، وضوي او صحيح است.

مسأله 315 هرگاه آب به مقدار كم براي او ضرر ندارد بايد با همان مقدار وضو بگيرد، يا مثلاً اگر آب سرد ضرر دارد بايد آب را گرم كند.

مسأله 316 شرط دوازدهم آن است كه مانعي از رسيدن آب نباشد و هرگاه مي داند چيزي به اعضاي وضو چسبيده، ولي شك دارد كه آيا مانع رسيدن آب هست يا نه بايد آن را برطرف كند.

مسأله 317 اگر زير ناخن كمي چرك باشد وضو اشكال ندارد، ولي بهتر است آن را تميز كند، امّا اگر ناخن را بگيرد بايد آن چرك را كه مانع رسيدن آب به بدن است برطرف كند و نيز اگر ناخن بيش از حدّ معمول بلند باشد و چرك زير آن، مانع رسيدن آب وضو است، بايد آن را برطرف سازد.

مسأله 318 هرگاه به واسطه سوختگي يا چيز ديگر تاولهايي بر اعضاي وضو پيدا شود شستن و مسح روي آن كافي است و چنانچه سوراخ شود رساندن آب به زير پوست لازم نيست، ولي چنانچه قسمتي از پوست كنده شده كه گاهي به بدن مي چسبد

ص: 70

و گاهي بلند مي شود بايد آب را به زير آن برساند به شرط اين كه ضرر نداشته باشد.

مسأله 319 هرگاه انسان احتمال دهد مانعي در اعضاي وضو وجود دارد اگر احتمال آن عقلايي است بايد وارسي كند، مثل اين كه بعد از گِل كاري يا رنگ كاري شك كند مقداري گِل يا رنگ به دست او چسبيده است.

مسأله 320 رنگهايي كه مانع رسيدن آب به بدن نيست، براي وضو ضرري ندارد ولي اگر مانع باشد،يا شك كندكه مانع است يا نه، بايد آن را برطرف سازد.

مسأله 321 وجود انگشتر و دستبند و مانند آن اگر مانع رسيدن آب نباشد، براي وضو ضرري ندارد و مي تواند آن را جابه جا كند تا آب به زير آن برسد و شسته شود و اگر بعد از وضو، انگشتر يا مانع ديگري در دست ببيند و نداند موقع وضو بوده يا نه،وضوي او صحيح است، به شرط اين كه احتمال بدهد در حال وضو توجّه به اين امر داشته است.

مسأله 322 اگر بعد از فراغت وضو شك كند همه كارهاي وضو را انجام داده يا نه، يا شرايط در آن جمع بوده يا نه، اعتنا نكند، امّا اگر در حال وضو شك كند بايد به جا آورد.

كرده، چنانچه نداند كداميك جلوتر بوده، بايد وضو بگيرد.

مسأله 325 كسي كه در كارهاي وضو يا شرايط آن مثل پاك بودن آب و وجود مانع بر اعضاي وضو، زياد شك مي كند، بايد اعتنا نكند و مطابق معمول مردم انجام دهد.

مسأله 326 هرگاه بعد از نماز شك كند وضو گرفته يا نه، نماز او صحيح است، ولي براي نمازهاي بعد بايد وضو بگيرد.

مسأله 327 هرگاه در بين نماز شك كند كه وضو گرفته يا نه، بنابر احتياط واجب نماز را تمام كند و بعد از آن وضو بگيرد و اعاده نمايد.

مسأله 328 هرگاه انسان مرضي دارد كه بول او قطره قطره خارج مي شود، يا نمي تواند از بيرون آمدن غائط خود داري كند، چنانچه مي داند كه از اوّل وقت نماز تا آخر آن به مقدار وضو گرفتن و نماز خواندن مهلت پيدا مي كند بايد نماز را در همان وقت مهلت بخواند و بايد به واجبات نماز قناعت كند و اذان و اقامه و قنوت را اگر مهلت نمي دهد ترك كند.

مسأله 329 اگر به مقدار وضو و نماز مهلت پيدا نمي كند ولي در بين نماز فقط چند مرتبه بول و غائط از او خارج مي شود بطوري كه اگر بخواهد بعد از هر كدام وضو بگيرد مشكل نيست، در اين صورت بايد بنابر احتياط واجب ظرف آبي پهلوي خود بگذارد و هر وقت چيزي از او خارج شد وضو بگيرد و بقيّه نماز را بخواند، امّا اگر چنان پي در پي از او خارج مي شود كه اين كار براي او مشقّت بار است يك وضو

ص: 72

كافي است.

مسأله 330 چنان كه گفته شد هرگاه بول يا غائط طوري پي در پي از او خارج شود كه وضو گرفتن بعد از هر دفعه براي او بسيار مشكل است، يك وضو كافي است، بلكه مي تواند دو نماز مانند ظهر و عصر را با همان يك وضو بخواند، اگر چه احتياط آن است كه براي هر نماز يك وضو بگيرد.

مسأله 331 هرگاه اين گونه افراد با اختيار خود بول يا غائط كنند بايد وضو بگيرند.

مسأله 332 هرگاه مرضي دارد كه نمي تواند از خارج شدن باد جلوگيري كند، بايد بهوظيفه كساني كه نمي توانند از بيرون آمدن بول و غائط خودداري كنند عمل نمايد.

مسأله 333 كسي كه بول يا غائط پي در پي از او خارج مي شود بايد بعد از هر وضو فوراً مشغول نماز شود و براي به جا آوردن نماز احتياط و سجده و تشهّد فراموش شده، وضو گرفتن ديگري لازم نيست، به شرط اين كه ميان نماز و اين كارها فاصله اي نيندازد.

مسأله 334 كسي كه بول يا غائط از او بي اختيار خارج مي شود بايد براي نماز به وسيله كيسه و مانند آن از آلودگي جاهاي ديگر بدن جلوگيري كند و احتياط آن است كه پيش از هر نماز مخرج را آب بكشد.

مسأله 335 كساني كه داراي چنين بيماري هستند، اگر به آساني قابل معالجه باشند واجب است معالجه كنند و اگر نكنند براي آنها اشكال دارد.

مسأله 336 كساني كه به چنين بيماري مبتلا هستند پس از بهبودي لازم نيست نمازهايي را كه در وقت بيماري طبق دستورهاي بالا خوانده

ص: 73

اند قضا نمايند، ولي اگر قبل از پايان وقت نماز بهبودي يابند بايد نمازي را كه وقتش باقي است اعاده كنند (بنابر احتياط واجب).

احترامي باشد حرام است.

مسأله 341 مستحبّ است انسان براي اين كه با طهارت باشد وضو بگيرد، خواه نزديك وقت نماز باشد يا نه و با آن وضو، مي تواند نماز بخواند.

مسأله 342 هرگاه يقين دارد وقت، داخل شده و قصد وضوي واجب كند، بعد بفهمد وقت، داخل نشده بود، وضوي او صحيح است.

مسأله 343 وضو گرفتن در چند جا مستحبّ است: براي خواندن قرآن، براي نماز ميّت و براي دعا و مانند آن و نيز مستحبّ است كسي كه وضو دارد براي خواندن نماز، تجديد وضو كند و هرگاه به قصد يكي از اين كارها وضو بگيرد تمام كارهايي را كه مشروط به وضو است مي تواند انجام دهد.

بايد مطابق معمول وضو بگيرد.

مسأله 346 هرگاه زخم يا دمل يا شكستگي در صورت و دستها است و روي آن باز است امّا آب ريختن روي آن ضرر دارد، كافي است اطراف آن را بشويد، ولي اگر كشيدن دست تر بر آن ضرر ندارد بايد دست تر بر خود آن نيز بكشد و اگر ضرر دارد مستحبّ است پارچه پاكي روي آن بگذارد و دست تر روي آن بكشد.

مسأله 347 هرگاه زخم يا دمل و شكستگي در محلّ مسح باشد چنانچه نتواند آن را مسح كند بايد پارچه پاكي روي آن بگذارد و روي پارچه را با رطوبت آب وضو مسح كند و بنابر احتياط واجب، تيمّم هم بنمايد و اگر گذاشتن پارچه ممكن نباشد بايد وضوي بدون مسح بگيرد و بنابر احتياط واجب تيمّم هم بكند.

مسأله 348 هرگاه زخم يا دمل و شكستگي با پارچه يا گچ يا مانند آن بسته شده است، چنانچه باز كردن آن ضرر و مشقّت زيادي ندارد و آب هم براي آن مضر نيست، بايد آن را باز كند و وضو بگيرد، در غير اين صورت اطراف زخم يا شكستگي را بشويد و احتياط مستحب آن است كه روي جبيره را نيز مسح كند و اگر جبيره، نجس است يا نمي شود روي آن دستِ تر بكشد، پارچه پاكي را بر آن ببندد و دستِ تر روي آن بكشد.

مسأله 349 هرگاه جبيره تمام صورت يا تمام يكي از دستها را گرفته باشد، بايد بنابر احتياط هم وضوي جبيره اي بگيرد و هم تيمّم كند، همچنين اگر جبيره تمام اعضاي وضو را گرفته باشد.

مسأله 350

ص: 76

كسي كه در كف دست و انگشتهايش جبيره دارد و در موقع وضو دست تر روي آن كشيده، مي تواند مسح سر و پا را با همان رطوبت انجام دهد و اگر كافي نباشد، از جاهاي ديگر وضو رطوبت مي گيرد.

مسأله 351 هرگاه جبيره بيشتر از معمول، اطراف زخم را گرفته و برداشتن آن ممكن نيست بايد به دستور جبيره عمل كند و بنابر احتياط مستحب، تيمّم هم بنمايد و اگر برداشتن جبيره اضافي ممكن است بايد آن را بردارد.

مسأله 352 هرگاه در جاي وضو، زخم و جراحت و شكستگي وجود ندارد، امّا به جهت ديگري آب براي آن ضرر دارد، بايد تيمّم كند، ولي اگر فقط براي مقداري از دست و صورت ضرر دارد، چنانچه اطراف آن را بشويد كافي است و احتياط آن است كه تيمّم هم بكند.

مسأله 353 اگر در جاي وضو يا غسل چيزي چسبيده كه برداشتن آن ممكن نيست، يا بسيار مشقّت دارد بايد به دستور جبيره عمل كند، يعني اطراف آن را بشويد و روي آن را دست بكشد.

مسأله 354 غسل جبيره اي مثل وضوي جبيره اي است، ولي تا ممكن است بايد غسل را ترتيبي به جا آورد، بنابر احتياط واجب.

مسأله 355 كسي كه وظيفه او تيمّم است هرگاه در اعضاي تيمّم او زخم، يا دمل، يا شكستگي باشدبايد مطابق دستور وضوي جبيره اي تيمّم جبيره اي كند.

مسأله 356 كسي كه وظيفه او وضو يا غسل جبيره اي است، چنانچه مي داند تا آخر وقت عذر او برطرف نمي شود مي تواند در اوّل وقت نماز بخواند، امّا اگر اميد دارد كه

ص: 77

تا آخر وقت عذر او برطرف شود احتياط واجب آن است كه صبر كند.

مسأله 357 اگر به خاطر درد چشم شستن صورت ضرر دارد بايد تيمّم كند و اگر مي تواند اطراف چشم و بقيّه صورت را بشويد، كافي است.

مسأله 358 نمازهايي را كه با وضو يا غسل جبيره اي مي خوانند اعاده ندارد، مگر اين كه قبل از پايان وقت نماز، عذر برطرف شود، در اينجا بنابر احتياط واجب، نماز را اعاده كنند.

باقيمانده خارج شود و اگر نكند و بعد از غسل رطوبتي از او بيرون آيد كه نداند مني است يا رطوبت ديگر، حكم مني دارد و بايد دوباره غسل كند.

مسأله 364 اگر انسان جماع كند و به اندازه ختنه گاه يا بيشتر داخل شود، مرد و زن هردو جُنُب مي شوند، خواه بالغ باشند يا نابالغ، مني بيرون آيد يانه. اين در صورتي است كه جماع در قُبُل باشد و اگر در دُبُر باشد بنابر احتياط واجب بايد جمع كند بين غسل و وضو.

مسأله 365 اگر شك كند كه به مقدار ختنه گاه داخل شده يا نه، غسل بر او واجب نيست.

مسأله 366 هرگاه نعوذ باللّه با حيواني نزديكي كند و مني از او بيرون آيد، جُنُب مي شود و غسل كافي است، امّا اگر مني بيرون نيايد احتياط واجب آن است كه براي نماز و مانند آن، هم غسل كند و هم وضو بگيرد، مگر اين كه قبل از اين كار وضو داشته باشد كه در اين صورت تنها غسل كافي است.

مسأله 367 هرگاه مني از جاي خود حركت كند امّا از ريختن آن به بيرون جلوگيري بعمل آورد، يا به علّت ديگر بيرون نيايد غسل واجب نيست، همچنين اگر شك كند كه بيرون آمده يا نه.

مسأله 368 كسي كه آب براي غسل كردن ندارد مي تواند با همسر خود نزديكي كند و تيمّم براي او كافي است، خواه بعد از داخل شدن وقت نماز باشد يا قبل از آن.

مسأله 369 هرگاه در لباس خود مني ببيند و يقين نمايد از خود اوست بايد غسل كند و نمازهايي

ص: 79

را كه يقين دارد با جنابت خوانده قضا نمايد، ولي آنچه را شك دارد لازم نيست قضا نمايد.

رفع جنابت و پاك شدن انجام دهد مستحبّ است، امّا براي خواندن نماز واجب مانند آن واجب مي شود. براي نماز ميّت سجده شكر سجده هاي واجب قرآن (هنگامي كه آيه سجده را از ديگري بشنود) غسل جنابت واجب نيست، بلكه در همان حال نيز انجام اين كارها جايز است، هرچند بهتر است كه براي نماز ميّت و سجده شكر و امثال آن غسل كند.

مسأله 374 هنگام غسل كردن لازم نيست نيّت واجب يا مستحب كند، همين اندازه كه به قصد قربت و اطاعت فرمان خدا انجام دهد كافي است.

مسأله 375 هرگاه يقين كند وقت نماز داخل شده و نيّت غسل واجب كند بعد معلوم شود كه پيش از وقت بوده، غسل او صحيح است، همچنين اگر به نيّت نماز واجب غسل كند، بعد معلوم شود وقت گذشته بوده است،غسل او صحيح مي باشد.

طرف راست و طرف چپ را كاملاً غسل داده، كمي از قسمتهاي ديگر را با آن قسمت مي شويد و احتياط مستحبّ آن است كه طرف راست گردن را با طرف راست بدن و طرف چپ گردن را با طرف چپ بدن بشويد.

مسأله 380 اگر بعد از غسل بفهمد مقداري از بدن را نشسته، چنانچه از طرف چپ باشد شستن همان مقدار كافي است و اگر از طرف راست باشد، احتياط آن است كه بعد از شستن آن دوباره طرف چپ را بشويد و اگر از سر و گردن باشد، بايد بعد از شستن آن دوباره طرف راست و چپ را بشويد.

مسأله 381 اگر بعد از تمام شدن غسل، شك كند كه اعضا را درست شسته يا نه، اعتنا نكند.

مسأله 382 غسل ارتماسي آن است كه بعد از نيّت، تمام بدن را يك دفعه يا به تدريج در آب فرو مي برد،خواه در مثل حوض استخر باشد و يا زير آبشاري كه آب آن يك مرتبه تمام بدن را فرامي گيرد، امّا غسل ارتماسي زير دوش معمولي ممكن نيست.

مسأله 383هرگاه مقداري از بدن بيرون آب باشد و نيّت غسل ارتماسي كند و در آب فرو رود كافي است، امّا اگر تمام بدن زير آب باشد و آن را تكان دهد مشكل است.

مسأله 384اگر بعد از غسل ارتماسي بفهمد مقداري از بدن شسته نشده، بايد دوباره غسل كند.

مسأله 385 در غسل ارتماسي بايد پاها را نيز از زمين بلند كند تا آب به زير آن برسد.

مسأله 386 اگر براي غسل ترتيبي وقت ندارد و مي تواند ارتماسي انجام دهد،

ص: 82

واجب است ارتماسي انجام دهد.

مسأله 387 احتياط واجب آن است كه كسي كه روزه واجب گرفته، يا براي حج يا عمره احرام بسته، غسل ارتماسي نكند و سر خود را زير آب فرو نبرد، ولي اگر از روي فراموشي غسل ارتماسي كند، صحيح است و ضرر به روزه و احرام او نمي زند.

مسأله 388 در غسل ترتيبي مي تواند سه بار در آب فرو رود، يك بار به نيّت سر و گردن، ديگري به نيّت طرف راست و ديگري را به نيّت طرف چپ.

مسأله 389 در غسل ارتماسي بايد تمام بدن پاك باشد(بنابر احتياط واجب) ولي در غسل ترتيبي پاك بودن تمام بدن لازم نيست، همين اندازه كه هر عضو پيش از غسل دادن پاك باشد، كافي است.

مسأله 390 سابقاً گفتيم عرق جُنُب از حرام نجس نيست و چنين كسي مي تواند با آب گرم غسل كند، ولي بهتر است با آب ملايم غسل كند كه عرق ننمايد.

مسأله 391 هرگاه مختصري از بدن شسته نشود، غسل باطل است، امّا شستن باطن، مانند داخل گوش و بيني و داخل چشم لازم نيست.

مسأله 392 هنگام غسل بايد هر چيز كه مانع رسيدن آب به بدن است برطرف كند و اگر احتمال عقلايي مي دهد مانعي باشد، بايد وارسي كند تا مطمئن شود مانعي نيست.

مسأله 393موهاي كوتاه را كه جزء بدن حساب مي شود بايد بشويد، بنابر احتياط واجب شستن موهاي بلند و زير آنها هر دو لازم است.

مسأله 394شرايطي كه براي وضو گفته شد مانند پاك بودن آب و غير آن در غسل هم شرط است، ولي در غسل

ص: 83

لازم نيست كه از بالا به پايين بشويد و فاصله افتادن ميان شستن اعضا در غسل ترتيبي نيز اشكالي ندارد، مگر در مورد كسي كه نمي تواند بول و غائط خود را حفظ كند كه بايد پشت سر هم به جاآورد و فوراً نماز بخواند، همچنين در زن مستحاضه.

مسأله 395 كسي كه قصد دارد پول حمّامي را ندهد، يا بدون علم به رضايت او مي خواهد نسيه بگذارد بنابر احتياط، غسل او باطل است، همچنين اگر قصد دارد پول حرام يا پولي كه خمس آن را نداده به حمّامي بدهد.

مسأله 396 كسي كه زيادتر از معمول در حمّام آب مي ريزد، غسل او اشكال دارد، مگر اين كه تصميم داشته باشد حمّامي را با پول اضافي راضي كند.

مسأله 397 هرگاه شك كند غسل كرده يا نه،بايد غسل كند ولي اگر بعد از غسل شك كند غسل او صحيح بوده يا نه، اعتنا به شك نكند.

مسأله 398 اگر در اثناء غسل، حَدَث اصغر از او سر زند (مثلاً بول كند) بنابر احتياط واجب، بايد غسل را از سر گيرد و براي نماز و مانند آن، وضو نيز بگيرد.

مسأله 399 هرگاه كسي جُنُب شده و نمازهايي خوانده است، بعداً شك كند غسل كرده يا نه، آن نمازها صحيح است، ولي براي نمازهاي بعد بايد غسل كند.

مسأله 400 چند غسل واجب، يا واجب و مستحب را مي توان با يك نيّت انجام داد، يعني يك غسل كند به نيّت جنابت و حيض و مسّ ميّت و غسل جمعه و مانند آن و از همه كفايت مي كند.

مسأله 401 با هر غسلي

ص: 84

مي توان نماز خواند و وضو واجب نيست، خواه جنابت باشد يا غير آن، واجب باشد يا مستحب، ولي احتياط مستحب آن است كه در غير غسل جنابت وضو بگيرد.

علاوه بر اين، براي هر نماز يك وضو بگيرد، قبل از غسل يا بعد از آن.

مسأله 406 هرگاه قبل از داخل شدن وقت نماز وضو يا غسل را انجام داده باشد بايد در موقع نماز بنابر احتياط واجب، آن را اعاده كند.

مسأله 407 هرگاه استحاضه قليله بعد از نماز صبح كثيره شود، بايد براي نماز ظهر و عصر غسل كند و اگر بعد از نماز ظهر و عصر كثيره شود، بايد براي نماز مغرب و عشا غسل كند.

مسأله 408 در تمام مواردي كه غسل بر او واجب مي شود اگر غسل كردن مكرّر براي او ضرر دارد، يا مايه مشقّت زياد است مي تواند به جاي آن تيمّم كند.

مسأله 409 در استحاضه «كثيره» يا «قليله» اگر قبل از اذان صبح براي نماز شب غسل كند يا وضو به جا آورد و نماز شب را بخواند احتياط واجب آن است كه بعد از داخل شدن صبح، دو مرتبه غسل و وضو را انجام دهد.

مسأله 410 هرگاه زن مستحاضه قليله، نماز ظهر و عصر يا مغرب و عشا را از هم جدا بخواند، بايد براي هر كدام يك وضو بگيرد و همچنين براي نمازهاي مستحب، ولي براي مجموع نماز شب، يك وضو يا غسل كافي است و براي خواندن نماز احتياط و سجده فراموش شده و تشهّد فراموش شده و سجده سهو كه بلافاصله بعد از نماز به جا مي آورد، غسل و وضو لازم نيست.

مسأله 411 زن مستحاضه بعد از آن كه خونش قطع شد، فقط براي اولين نماز بايد كارهاي استحاضه را انجام دهد.

مسأله 412 هرگاه نداند استحاضه

ص: 86

او قليله است يا كثيره، بنابر احتياط واجب بايد قبل از نماز، خود را وارسي كند و اگر نمي تواند خود را وارسي كند، احتياط آن است كه هم وظيفه استحاضه كثيره را انجام دهد و هم قليله، امّا اگر حالت سابق او معلوم است كثيره يا قليله بوده مي تواند به وظيفه همان ادامه دهد.

مسأله 413 هرگاه زن مستحاضه بعد از نماز، خود را وارسي كند و خون نبيند، با وضويي كه دارد مي تواند نماز ديگر را بخواند، هرچند بعد از مدّتي دوباره خون بيايد.

مسأله 414 هرگاه زن مستحاضه بداند پيش از گذشتن وقت نماز بكلّي پاك مي شود و يا به اندازه خواندن نماز، خون قطع مي گردد، بنابر احتياط واجب بايد صبر كند و هنگامي كه پاك شد غسل كند، يا وضو بگيرد و نماز را بخواند.

مسأله 415 مستحاضه بايد بعد از غسل يا وضو فوراً مشغول نماز شود، ولي گفتن اذان و اقامه و خواندن دعاهاي قبل از نماز بلكه انتظار جماعت به اندازه معمول اشكال ندارد و در نماز نيز، مي تواند مستحبّات، مثل قنوت و مانند آن را انجام دهد.

مسأله 416 هرگاه خون به بيرون جريان دارد چنانچه براي او ضرر نداشته باشد بايد پيش از غسل و بعد از آن بوسيله پنبه و مانند آن از بيرون آمدن خون جلوگيري كند، ولي اگر اين كار مشقّت زياد دارد، لازم نيست.

مسأله 417 هرگاه در موقع غسل خون قطع نشود، ضرري براي غسل ندارد، خواه ترتيبي باشد يا ارتماسي.

مسأله 418 زن مستحاضه بايد روزه ماه رمضان را بگيرد و در صورتي روزه او

ص: 87

صحيح است كه غسل نماز مغرب و عشاي شبي كه مي خواهد فرداي آن را روزه بگيرد به جا آورد و همچنين غسلهاي روزي را كه روزه است (بنابر احتياط واجب).

مسأله 419 هرگاه زن روزه دار بعد از نماز ظهر و عصر مستحاضه شود براي روزه آن روز غسلي ندارد.

مسأله 420 اگر در بين نماز، استحاضه قليله زن، كثيره شود بايد نماز را رها كند و غسل نمايد و از نو بخواند و در صورتي كه براي غسل وقت ندارد تيمّم كند، ولي اگر براي تيمّم هم وقت ندارد بايد همان نماز را تمام كرده و بنابر احتياط واجب قضا نمايد.

مسأله 421 هرگاه استحاضه كثيره زن، قليله شود، بايد براي نماز اوّل غسل كند و براي نمازهاي بعد وضو بگيرد.

مسأله 422 مستحاضه كثيره، هرگاه غسلهاي روزانه خود را انجام دهد براي اعمال ديگر مانند طواف و نماز قضا و نماز آيات و نماز شب، غسل ديگري بر او واجب نيست تنها بايد وضو بگيرد.

مسأله 423 زن مستحاضه مي تواند نماز قضا بخواند، ولي براي هر نماز بنابر احتياط واجب بايد يك وضو بگيرد، ولي براي خواندن نوافل روزانه، همان وضوي نماز واجب كافي است و همچنين براي تمام نماز شب يك وضو كفايت مي كند، به شرط اين كه پشت سر هم به جا آورد.

مسأله 424 هر خوني كه از زن خارج شود و شرايط حيض و نفاس را نداشته باشد و مربوط به بكارت يا زخم يا جراحتّي در رحم نبوده باشد، خون استحاضه است.

مسأله 425 هرگاه شك كند كه خون، از زخم است يا نه و

ص: 88

ظاهر حال او سلامت است، خون استحاضه حساب مي شود، امّا اگر وضع حال او مشكوك باشد كه خون از زخم است يا غير آن، احكام استحاضه ندارد.

است كه نه سالش تمام و بالغ شده است، ولي زني كه شك دارد يائسه شده يا نه، هر گاه خوني ببيند و نداند حيض است يا نه، بايد بنا بگذارد كه حيض است و هنوز يائسه نشده است.

مسأله 432 مدّت حيض كمتر از سه روز و بيشتر از ده روز نمي شود، حتّي اگر مختصري كمتر باشد حيض نيست.

مسأله 433 سه روز اوّل حيض بايد پشت سر هم باشد، بنابراين اگر مثلاً دو روز خون ببيند و يك روز پاك شود و دوباره ببيند، حيض نيست و اين كه مي گوييم بايد پشت سر هم باشد، معنايش اين نيست كه در تمام سه روز خون بيرون آيد، بلكه اگر در فضاي داخل فرج خون باشد كافي است.

مسأله 434 لازم نيست شب اوّل و شب چهارم را خون ببيند، ولي بايد در شب دوم و سوم قطع نشود و ادامه داشته باشد.

مسأله 435 هرگاه سه روز پشت سر هم خون ببيند و پاك شود چنانچه دوباره خون ببيند و ايّامي كه خون ديده روي هم رفته از ده روز بيشتر نشود، تمام روزهايي را كه خون ديده حائض است، ولي روزهايي كه در وسط پاك بوده، حكم زنان پاك را دارد.

مسأله 436 اگر كمتر از سه روز خون ببيند و پاك شود، بعداً سه روز يا بيشتر خون ببيند با نشانه هايي كه گفته شد فقط خون دوم حيض است.

مسأله 437 زني كه مبتلا به خونريزي است اگر به طبيب مراجعه كند و او تشخيص دهد خون حيض يا خون زخم و مانند آن است، چنانچه به گفته طبيب

ص: 90

اطمينان حاصل كند مي تواند بر طبق احكام آن عمل نمايد.

مسأله 438 كارهايي كه بر حائض حرام است به شرح زير است:

1 تمام عبادتهايي كه با وضو يا غسل يا تيمّم انجام مي شود، مانند نماز و روزه و طواف خانه خدا، ولي به جا آوردن عباداتي كه طهارت در آن شرط نيست مانند نماز ميّت مانعي ندارد.

2 تمام كارهايي كه بر جنب حرام است و در احكام جنابت گفته شد.

3 نزديكي كردن، كه هم براي مرد حرام است و هم براي زن.

4 طلاق در اين حالت نيز باطل و بي اثر است.

مسأله 439 هرگاه مرددر حال حيض با همسر خود نزديكي كند مستحبّ است كفّاره دهد و كفّاره آن، در ثلث اوّل روزهاي حيض، يك مثقال طلاي سكّه دار، يا قيمت آن است (مثقال شرعي 18 نخود مي باشد) و اگر در ثلث دوم باشد نيم مثقال و اگر در ثلث سوم باشد يك چهارم مثقال است، بنابر اين اگر ايّام عادت شش روز است دو روز اوّل يك مثقال، دو روز وسط نيم مثقال و دو روز آخر يك چهارم مثقال كفّاره دارد.

مسأله 440 هرگاه بخواهد قيمت طلا را بپردازد بايد به قيمت روزي كه مي پردازد حساب كند.

مسأله 441 بازي كردن با همسر در حال حيض، حرام نيست و كفّاره هم ندارد.

مسأله 442 هرگاه نزديكي را تكرار كند مستحبّ است كفّاره را نيز تكرار كند.

مسأله 443 اگر مرد در حال نزديكي بفهمد زن حائض شده، بايد فوراً از او جدا شود و اگر جدانشود، گناه كرده و بنابر احتياط مستحب بايد كفّاره

ص: 91

نيز بپردازد.

مسأله 444 اگر مرد با زن حائض زنا كند، يا با زن حائض بيگانه اي به گمان اين كه همسر خود اوست نزديكي نمايد، احتياط آن است كه كفّاره دهد.

مسأله 445 كسي كه نمي تواند كفّاره بدهد بهتر آن است كه صدقه اي بدهد و اگر نمي تواند، بايد از گناه خود استغفار كند.

مسأله 446 هرگاه زن بگويد حائض هستم يا از حيض پاك شده ام، حرف او قبول است، مگر اين كه مورد سوءظن باشد.

مسأله 447 هرگاه زن در وسط نماز حائض شود نماز او باطل است و نبايد ادامه دهد، ولي اگر شك كند كه حائض شده يا نه، نماز او صحيح است.

مسأله 448 هنگامي كه زن از حيض پاك شود بايد براي انجام عبادات خود غسل كند و اگر دسترسي به آب ندارد تيمّم نمايد، دستور غسل حيض مثل غسل جنابت است و از وضو نيز كفايت مي كند، ولي احتياط مستحب آن است كه وضو هم بگيرد (خواه پيش از غسل باشد يا بعد از غسل).

مسأله 449 هنگامي كه زن از خون حيض پاك شود، طلاق او صحيح است و همسرش نيز مي تواند با او نزديكي كند، هر چند هنوز غسل نكرده باشد ولي احتياط مستحب آن است كه پيش از غسل از نزديكي خود داري كند، ولي كارهاي ديگري كه در وقت حيض بر او حرام بوده، مانند توقّف در مسجد و مسّ خطّ قرآن، تا غسل نكند بر او حلال نمي شود، بنابر احتياط واجب.

مسأله 450 نمازهاي روزانه كه زن در حال حيض نخوانده قضا ندارد، ولي روزه واجب را

ص: 92

بايد قضا كند.

مسأله 451 هرگاه وقت نماز داخل شود و بداند يا گمان داشته باشد كه اگر نماز را تأخير بيندازد حائض مي شود، بايد فوراً نماز را بخواند.

مسأله 452 هرگاه زن در اوّل وقت به اندازه انجام واجبات يك نماز پاك باشد و نماز نخواند و حائض شود، آن نماز را بايد بعداً قضا كند و در اندازه «وقت براي انجام واجبات» بايد ملاحظه حال خود را نمايد، مثلاً براي مسافر به اندازه دو ركعت و براي حاضر، به اندازه چهار ركعت و كسي كه وضو ندارد، وقت وضو را نيز بايد در نظر بگيرد و همچنين تطهير لباس و بدن و اگر فقط به اندازه خود نماز وقت داشته باشد احتياط، قضا كردن نماز است.

مسأله 453 هرگاه در آخر وقت نماز پاك شود بايد غسل كند و نماز را بخواند، حتّي اگر به اندازه يك ركعت نماز وقت داشته باشد احتياط واجب خواندن نماز است و در صورت نخواندن، قضاي آن را به جاآورد.

مسأله 454 هرگاه در آخر وقت پاك شود، امّا وقت براي غسل ندارد فقط مي تواند تيمّم كند و يك ركعت نماز را در وقت و بقيّه را در خارج وقت به جا آورد نماز بر او واجب نيست، ولي اگر گذشته از تنگي وقت تكليفش تيمّم است، مثل اين كه آب براي او ضرر دارد بايد تيمّم كند و نماز را به جا آورد.

مسأله 455 هرگاه زن پاك شود و شك كند كه به مقدار كافي وقت براي نماز باقي مانده يا نه، بايد نمازش را بخواند.

مسأله 456 مستحبّ است زن حائض در

ص: 93

وقت نماز خود را از خون پاك كند و دستمال و پنبه را عوض نمايد و وضو بگيرد، يا اگر نمي تواند تيمّم كند و در جاي نماز خود رو به قبله بنشيند و مشغول ذكر خدا و دعا و صلوات شود، امّا خواندن قرآن و همراه داشتن آن و مسّ حواشي و فاصله ميان خطوط آن و نيز خضاب كردن به حنا براي حائض شايسته نيست.

زني است كه عادت خود را فراموش كرده است. هر كدام از اينها احكامي دارند كه در مسائل آينده گفته مي شود.

1 صاحب عادت وقتيّه و عدديّه

مسأله 458 زناني كه عادت وقتيّه و عدديّه دارند همين كه در ايّام عادت خون ببينند حائض مي شوند و تا پايان ايّام عادت، احكام حائض را دارند، خواه نشانه هاي خون حيض در آن بوده باشد، يا نه.

مسأله 459 هرگاه زني در تمام ماه پاك نمي شود، ولي در دوماه پشت سر هم چند روز معيّن (مثلاً از اوّل تا هفتم ماه) خوني را كه مي بيند، نشانه هاي حيض را دارد، امّا بقيّه چنين نيست، او نيز بايد همان ايّام را عادت قرار دهد.

مسأله 460 زناني كه «عادت وقتيّه و عدديّه» دارند، اگر يكي دو سه روز جلوتر از زمان عادت يا بعد از آن خون ببينند بطوري كه بگويند عادت را جلو يا عقب انداخته، بايد به احكام زن حائض عمل كنند، خواه آن خون نشانه هاي حيض را داشته باشد يا نه.

مسأله 461 زني كه «عادت وقتيّه و عدديّه» دارد، اگر چند روز پيش از عادت و چند روز بعد از عادت خون ببيند (بطوري كه در ميان زنها معمول است كه گاهي عادت را جلو يا عقب مي اندازند) و روي هم رفته از ده روز بيشتر نشود همه حيض است و اگر ده روز بيشتر شود، فقط خوني را كه در روزهاي عادت ديده حيض است و قبل و بعد از آن استحاضه مي باشد، همين طور اگر چند روز قبل از ايّام عادت به اضافه تمام عادت

ص: 95

را خون ببيند، يا فقط چند روز بعد از عادت به اضافه تمام ايّام عادت را خون ببيند كه اگر از ده روز تجاوز نكند، همه اش حيض است و اگر تجاوز كند فقط ايّام عادت حيض محسوب مي شود.

مسأله 462 زني كه عادت دارد هرگاه سه روز يا بيشتر خون ببيند و پاك شود و دوباره خون ببيند و فاصله بين دو خون، كمتر از ده روز باشد و تمام روزهايي را كه خون ديده، بيش از ده روز نباشد، همه آن حيض است (امّا ايّامي كه در وسط پاك بوده، پاك محسوب مي شود) و اگر زيادتر از ده روز باشد آن خوني كه در عادت بوده حيض و ديگري كه نبوده، استحاضه است و اگر هيچ كدام در عادت نبوده آن خوني كه داراي صفات حيض است حيض و ديگري استحاضه است و اگر هر دو صفات حيض دارد، تا ده روز حيض محسوب مي شود بعد از آن استحاضه است.

مسأله 463 زني كه «عادت وقتيّه و عدديّه» دارد اگر در وقت عادت، خون نبيند و در غير آن ايّام به شماره روزهاي حيضش خون ببيند بايد همان را حيض قرار دهد، چه پيش از وقت عادت باشد، يا بعد از آن، به شرط اين كه نشانه هاي حيض را داشته باشد.

مسأله 464 زني كه «عادت وقتيّه و عدديّه» دارد، اگر در وقت عادت خون ببيند ولي شماره روزهاي آن كمتر يا بيشتر از ايّام عادت باشد قبل از وقت عادت، يا بعد از آن به شماره روزهاي عادت خون ببيند، فقط خوني را كه در وقت عادت ديده

ص: 96

حيض قرار مي دهد.

مسأله 465 زناني كه «عادت وقتيّه و عدديّه» دارند اگر بيشتر از ده روز خون ببينند، آنچه را در روزهاي عادت ديده اند حيض است (خواه نشانه هاي حيض را داشته باشد يا نه) و آنچه بعد از روزهاي عادت ديده اند استحاضه است (خواه نشانه هاي حيض داشته باشد يا نه).

2 صاحب عادت وقتيّه

مسأله 466 زناني كه فقط «عادت وقتيّه» دارند يعني دو ماه پشت سر هم در وقت معيّن خون حيض ببينند سپس پاك شوند، ولي شماره روزهاي آن يك اندازه نباشد، بايد تمام آن را حيض قرار دهند به شرط آن كه از سه روز كمتر و از ده روز بيشتر نباشد.

مسأله 467 زني كه از خون پاك نمي شود، ولي دو ماه پشت سر هم در وقت معيّن خون او نشانه هاي حيض را دارد، امّا شماره روزهاي خوني كه نشانه حيض را دارد يك اندازه نيست، چنين زني نيز بايد تمام آنچه را نشانه حيض دارد حيض قرار دهد.

مسأله 468 زني كه دو ماه پشت سر هم در وقت معيّن، سه روز يا بيشتر خون حيض ببيند و بعد پاك شود، دو مرتبه سه روز يا بيشتر خون ببيند و مجموع روزهايي كه خون ديده از ده روز بيشتر نشود (ولي ماه دوم كمتر يا بيشتر از ماه اوّل باشد) چنين زني نيز بايد تمام آنچه را ديده حيض قرار دهد، ولي در روزهاي وسط كه پاك است حكم طاهر را دارد.

مسأله 469 زني كه «عادت وقتيّه» دارد اگر در وقت عادت خود، يا دو سه روز قبل يا بعد از

ص: 97

عادت خون ببيند بطوري كه بگويند حيض را جلو يا عقب انداخته، بايد به حكم زنهاي حائض عمل كند، خواه آن خون نشانه هاي حيض را داشه باشد يا نه.

مسأله 470 زني كه «عادت وقتيّه» دارد اگر بيشتر از ده روز خون ببيند و نتواند تعداد روزهاي حيض را به واسطه نشانه هاي آن تشخيص دهد، بايد مطابق تعداد روزهاي عادت زنان خويشاوند خود حيض قرار دهد (اعم از خويشاوندان پدري يا

[90]

مادري، زنده يا مرده و اين در صورتي است كه همه يا اكثريّت قريب به اتفاق آنها يكسان باشند، امّا اگر در ميان آنها اختلاف است، مثلاً بعضي پنج روز و بعضي هشت روز عادت مي بينند، احتياط واجب آن است كه در هر ماه هفت روز را ايّام عادت خود قرار دهد.

3 صاحب عادت عدديّه

مسأله 471 زناني كه «عادت عدديّه» دارند يعني شماره روزهاي حيض آنها در دو ماه پشت سر هم يك اندازه است، ولي وقت آن تغيير مي كند، آنها بايد در همان چند روز به احكام حائض عمل كنند.

مسأله 472 زناني كه از خون پاك نمي شوند ولي دو ماه پشت سر هم چند روز از خوني را كه مي بينند نشانه حيض و بقيّه نشانه هاي استحاضه دارد و شماره روزهايي كه نشانه حيض دارد در هر دو ماه يك اندازه است، امّا وقت آن يكي نيست، بايد آن چند روزي كه نشانه حيض را دارد حيض قرار دهند.

مسأله 473 زني كه «عادت عدديّه» دارد اگر بيشتر از شماره عادت خود، خون ببيند و از ده روز بيشتر شود چنانچه همه

ص: 98

خونهايي كه ديده يك جور باشد بايد از موقع ديدن خون به شماره روزهاي عادتش حيض و بقيّه را استحاضه قرار دهد و اگر چند روز آن نشانه حيض دارد بايد همان را حيض قرار دهد و اگر بيشتر از ايّام عادت او باشد از آخر آن كم مي كند و اگر كمتر از ايّام عادت او ست، بايد آن روزها را با چند روز بعد از آن كه روي هم رفته به اندازه عادتش شود، حيض قرار دهد و بقيّه را استحاضه.

4 مضطربه

مسأله 474 «مضطربه» يعني زني كه چند ماه خون ديده، ولي عادت معيّني پيدا نكرده است، اگر ده روز يا كمتر خون ببيند همه اش حيض است و اگر بيشتر از ده

روز ببيند چنانچه بعضي نشانه حيض داشته باشد و از سه روز كمتر و از ده روز بيشتر نباشد، حيض محسوب مي شود و اگر همه اش يك جور باشد مطابق عادت خويشاوندان خود عمل مي كند (اگر عادت همه يا اكثريّت قاطع آنها يكسان باشد) و هرگاه عادت آنها مختلف باشد، احتياط آن است كه عادت خود را هفت روز قرار دهد.

5 مبتدئه

مسأله 475 «مبتدئه» يعني زني كه دفعه اوّل خون ديدن اوست، اگر ده روز يا كمتر خون ببيند همه اش حيض است و اگر بيشتر از ده روز ببيند و همه اش يك جور باشد بايد عادت خويشان خود را، بطوري كه در مسأله قبل گفته شد، حيض قرار دهد و بقيّه را استحاضه.

مسأله 476 اگر مبتدئه بيشتر از ده روز خون ببيند كه چند روز آن نشانه حيض دارد، چنانچه خوني

ص: 99

كه نشانه حيض دارد كمتر از سه روز و بيشتر از ده روز نباشد، آن خون حيض و بقيّه استحاضه است و اگر كمتر از سه روز باشد بايد آنچه را نشانه حيض دارد بگيرد و باقيمانده را به عادت خويشاوندان خود مراجعه كند، همچنين اگر آنچه نشانه حيض دارد بيش از ده روز باشد به تعداد عادت خويشاوند خود حيض قرار مي دهد و بقيّه استحاضه است.

6 ناسيه

مسأله 477 «ناسيه» يعني زني كه عادت خود را فراموش كرده، اگر ده روز يا كمتر خون ببيند همه اش حيض است و اگر بيشتر از ده روز ببيند، بايد روزهايي كه خون او نشانه حيض دارد حيض قرار دهد (به شرط اين كه كمتر از سه روز و بيشتر از ده روز نباشد) و اگر بيشتر باشد، يا همه روزها را يك جور ديده، احتياط واجب آن است كه هفت روز اوّل را حيض قرار دهد و بقيّه را استحاضه.

عادت عدديّه)، هرگاه دو ماه پشت سرهم بر خلاف عادت خود، خوني ببيند عادتش بر مي گردد به آنچه در آن دو ماه ديده است.

مسأله 480 زني كه معمولاً ماهي يك مرتبه خون مي بيند اگر در يك ماه دوبار خون ببيند و آن خون نشانه هاي حيض را داشته باشد، چنانچه روزهايي كه در وسط پاك بوده كمتر از ده روز نباشد، بايد هر دو را حيض قرار دهد.

مسأله 481 هرگاه سه روز يا بيشتر خوني ببيند كه نشانه هاي حيض را دارد و بعد ده روز يا بيشتر خوني را ببيند كه نشانه هاي استحاضه را دارد و مجدّداً خوني را ببيند كه نشانه حيض را دارد، بايد تمام خونهايي را كه نشانه حيض داشته است حيض قرار دهد.

مسأله 482 هرگاه زن پيش از ده روز پاك شود و بداند كه در باطن خون نيست، بايد غسل كند و عبادتهاي خود را انجام دهد، اگرچه يقين داشته باشد پيش از تمام شدن ده روز دوباره خون مي بيند.

مسأله 483 هرگاه زن پيش از ده روز پاك شود ولي احتمال مي دهد كه در باطن خون است بايد به وسيله قدري پنبه خود را امتحان كند، چنانچه پاك بود غسل كند و عبادتهاي خود را انجام دهد و اگر پاك نبود، هرچند به خونابه آلوده باشد بايد مطابق احكامي كه سابقاً درباره حائض گفته شد عمل نمايد.

اين خوني كه قبل از خارج شدن طفل مي بيند نفاس نيست.

مسأله 485 ممكن است خون نفاس يك آن بيشتر نيايد، ولي بيشتر از ده روز نمي شود.

سأله 491 هرگاه زن ظاهراً از خون نفاس پاك شود و احتمال دهد كه در باطن خون وجود دارد، بايد با كمي پنبه خود را امتحان كند و اگر پاك بود غسل كند و عبادتهاي خود را انجام دهد.

مسأله 492 هرگاه خون نفاس از ده روز بگذرد چنانچه در حيض، عادت عدديّه دارد به اندازه آن نفاس، و بقيّه استحاضه است و اگر عادت ندارد تا ده روز نفاس، و بقيّه استحاضه است.

مسأله 493 زني كه عادت او در حيض كمتر از ده روز است، اگر بيشتر از روزهاي عادتش خون نفاس ببيند بايد به اندازه روزهاي عادت خود نفاس قرار دهد و بعد از آن، تا روز دهم بنابر احتياط واجب ترك عبادت كند، اگر خون از ده روز گذشت فقط به اندازه روزهاي عادتش نفاس است و بقيّه استحاضه و عباداتي را كه در اين چند روز ترك كرده، بايد قضا كند.

مسأله 494 بسياري از زنان بعد از وضع حمل يك ماه يا بيشتر خون مي بينند، چنين زناني اگر درحيض عادت دارند بايد به تعداد روزهاي عادتشان نفاس قرار دهند بعد از آن تا ده روز حكم استحاضه دارد، بعد از گذشتن ده روز اگر همزمان با ايّام عادت حيضش باشد بايد مطابق احكام حائض عمل كند (خواه نشانه هاي خون حيض را داشته باشد يا نه) و اگر همزمان با ايّام عادتش نباشد حكم استحاضه دارد، مگر اين كه خون داراي نشانه هاي حيض باشد.

مسأله 495 زناني كه تا يك ماه يا بيشتر بعد از وضع حمل خون مي بينند، اگر عادت ماهيانه ندارند ده روز اوّل

ص: 103

نفاس است و ده روز دوم استحاضه و بعد از آن اگر نشانه هاي حيض را داشته باشد، حيض وگرنه آن هم استحاضه است.

غسلش نداده اند قطعه اي كه داراي استخوان است جدا شود (مثلاً يك دست و يا حتّي يك انگشت) هر كس آن را مس نمايد، بايد غسل مسّ ميّت كند، امّا اگر استخوان نداشته باشد غسل واجب نيست، همچنين براي مسّ استخوان تنها يا دندان كه از مرده يا زنده جدا شده غسل لازم نيست.

مسأله 504 غسل مسّ ميّت مثل غسل جنابت است و كفايت از وضو نيز مي كند، هرچند احتياط مستحبّ آن است كه وضو بگيرد.

مسأله 505 اگر چند ميّت را مس كند، يا يك ميّت را چند بار مس نمايد، يك غسل براي همه كافي است.

مسأله 506 كسي كه غسل مسّ ميّت بر او واجب شده، مي تواند به مسجد برود و سوره هايي كه سجده واجب دارد بخواند و با همسر خود نزديكي نمايد، ولي براي نماز و مانند آن بايد غسل كند، يعني كسي كه غسل مسّ ميّت بر او است مانند كسي است كه وضو ندارد.

و اجازه گرفتن از وليّش لازم نيست.

مسأله 510 مستحبّ است شهادتين و اقرار به دوازده امام و ساير عقائد اسلام را به كسي كه در حال احتضار است طوري تلقين كنند كه بفهمد و مستحبّ است آن را تا وقت مرگ تكرار كنند.

مسأله 511 مستحبّ است اين دعا را به محتضر تلقين كنند بطوري كه بفهمد: اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِيَ الْكَثِيرَ مِنْ مَعاصِيكَ وَ اقْبَلْ مِنّي الْيَسيرَ مِنْ طاعَتِكَ يا مَنْ يَقْبَلُ الْيَسِيرَ وَ يَعْفُو عَنِ الْكَثِيرِ اِقْبَلْ مِنِّي الْيَسِيرَ وَاعْفُ عَنِّي الْكَثيرَ إِنَّكَ اَنْتَ الْعَفُوُّ الْغَفُورُ اَللّهُمَّ ارْحَمْ فَإِنَّكَ رَحيم، و بهتر است كه خودش نيز بخواند.

مسأله 512 مستحبّ است كسي كه سخت جان مي دهد او را به محلّ نمازش ببرند.

مسأله 513 شايسته است براي راحت شدن محتضر بر بالين او سوره مباركه «يس» و «صافّات» و «احزاب» و «آيت الكرسي» و هرچه از قرآن ممكن است بخوانند.

مسأله 514 تنها گذاشتن محتضر يا گذاشتن چيزي سنگين روي شكم او و حضور جُنُب و حائض نزد او و همچنين گريه كردن و حرف زدن و تنها گذاشتن زنها نزد او را، از مكروهات شمرده اند.

سأله 516 اگر ميّت زن حامله باشد و هنوز بچّه در شكم او زنده است و يا احتمال زنده بودن او را بدهند، بايد پهلوي چپ او را بشكافند و طفل را بيرون آورند، سپس پهلو را بدوزند و چنانچه دسترسي به اهل اطّلاع بوده باشد اين كار را زير نظر آنها انجام دهند.

مسأله 517 غسل و كفن و نماز و دفن ميّت مسلمان واجب كفائي است يعني،

اگر بعضي انجام دهند، از ديگران ساقط مي شود چنانچه هيچ كس انجام

ندهد، همه معصيت كرده اند و در اين مسأله تفاوتي ميان فرقه هاي مختلف مسلمانان نيست.

مسأله 518 هرگاه كسي مشغول وظايف بالا شود بر ديگران واجب نيست اقدام نمايند، امّا اگر عمل خود را نيمه كاره بگذارد بايد ديگران تمام كنند و هرگاه شك كند كسي اقدام به كارهاي ميّت كرده است يا نه، بايد خودش اقدام كند.

مسأله 519 هرگاه كسي اقدام به غسل يا كفن و نماز و دفن ميّت كرده و ندانيم صحيح به جا آورده يا باطل، بايد بگوييم صحيح بوده، امّا اگر يقين داريم باطل انجام داده است بايد دوباره انجام دهيم.

مسأله 520 براي غسل و كفن و نماز و دفن ميّت بايد از وليّ او اجازه بگيرند، شوهر نسبت به زن خود از همه اَوْلي است، سپس كساني كه از ميّت ارث مي برند به ترتيبي كه در ارث بيان شده ولايت بر ميّت دارند و چنانچه در يك طبقه وارث مرد و زن باشند، احتياط اين است از هر دو اجازه بگيرند.

مسأله 521 اگر كسي بگويد من وصي يا وليّ ميّت هستم، يا

ص: 107

وليّ ميّت به من اجازه داده كه اعمال او را انجام دهم و بدن ميّت در اختيار اوست، انجام كارهاي ميّت بايد با اجازه او باشد.

مسأله 522 هرگاه ميّت براي كارهاي خود شخص ديگري غير از ولي را معيّن كند، مثلاً وصيّت كند فلان شخص بر من نماز بخواند، واجب است به آن عمل شود و احتياط مستحب آن است كه از ولي هم اجازه بگيرد، امّا كسي كه ميّت، او را براي انجام اين كارها معيّن كرده واجب نيست اين وصيّت را قبول كند، اگرچه قبول بهتر است و اگر قبول كرد بايد به آن عمل كند.

مسأله 523 هرگاه بداند ولي راضي است، امّا صريحاً با زبان اجازه نداده است، همين اندازه كه اجازه او از ظاهر حال نمايان باشد كافي است.

اگر آن هم پيدا نشود به جاي آن با آب معمولي غسل دهند.

مسأله 527 كسي كه براي حج يا عمره احرام بسته است هرگاه پيش از تمام كردن طواف و قبل از حلال شدن بوي خوش بر او، از دنيا برود بايد به جاي آب كافور او را با آب معمولي غسل دهند.

مسأله 528 كسي كه ميّت را غسل مي دهد بايد مسلمان و بالغ و عاقل باشد و مسائل لازم غسل را بداند و احتياط مستحب آن است كه شيعه دوازده امامي باشد.

مسأله 529 غسل ميّت بايد با قصد قربت،يعني براي خدا انجام داده شود.

مسأله 530 بچّه مسلمان اگر چه از زنا باشد غسل او واجب است و كسي كه از بچّگي ديوانه بوده و با همان حال بالغ شده، چنانچه پدر يا مادر او مسلمان باشد غسل او واجب است، همچنين كسي كه قبلاً مسلمان بوده و بعد ديوانه شده است.

مسأله 531 بچّه سقط شده اي را كه چهار ماه يا بيشتر دارد بايد غسل دهند و اگر كمتر از آن باشد بنابر احتياط واجب در پارچه اي بپيچند و بدون غسل دفن كنند.

مسأله 532 مرد نمي تواند زن را غسل دهد، همچنين زن نمي تواند مرد را غسل دهد، مگر زن و شوهر كه هر كدام مي تواند ديگري را غسل دهد، هرچند احتياط مستحب آن است كه اگر ضرورتي نيست اين كار را نكنند.

مسأله 533 مرد مي تواند دختر بچّه اي را كه سن او از سه سال كمتر است غسل دهد و زن هم مي تواند پسر بچّه اي را كه سه سال

ص: 109

كمتر دارد غسل دهد.

مسأله 534 اگر براي غسل دادن ميّت مرد، مرد پيدا نشود زناني كه با او محرمند مي توانند او را غسل دهند، همچنين اگر براي غسل دادن ميّت زن، زن پيدا نشود مردهايي كه با او محرمند مي توانند او را غسل دهند و بهتر است از روي لباس باشد.

مسأله 535 هرگاه ميّت مرد را مرد غسل دهد و يا ميّت زن را زن غسل دهد، جايز است غير از عورت، بدن او را برهنه كند.

مسأله 536 نگاه كردن به عورت ميّت حرام است ولي غسل را باطل نمي كند.

مسأله 537 هرگاه عضوي از بدن ميّت ملاقات با نجس كرده باشد، بايد پيش از آن كه آن را غسل بدهند آب بكشند و احتياط مستحب آن است كه تمام بدن ميّت را پيش از شروع غسل از نجاست بشويند.

مسأله 538 غسل ميّت مثل غسل جنابت است و احتياط آن است كه تا غسل ترتيبي ممكن است غسل ارتماسي ندهند، ولي جايز است در غسل ترتيبي هر يك از سه قسمت بدن را به ترتيب در آب فرو برند. هرگاه زن حائض يا شخص جُنُب از دنيا برود همان غسل ميّت براي او كافي است.

مسأله 539 جايز نيست براي غسل دادن ميّت مزد بگيرند، ولي مزد گرفتن براي كارهاي مقدّماتي و نظافت او و مانند آن اشكالي ندارد.

مسأله 540 اگر آب پيدا نشود، يا بدن ميّت طوري باشد كه نمي توان آن را غسل داد و يا به خاطر هر مانع ديگر غسل ممكن نشود، بايد ميّت را عوض هر غسل يك تيمّم بدهند، به اين

ص: 110

ترتيب كه تيمّم دهنده روبروي ميّت قرار مي گيرد و دست خود را بر زمين مي زند و به صورت و پشت دستهاي ميّت مي كشد.

واجب نيست كفن او را بپردازند، هرچند واجب النّفقه آنها باشد، ولي اگر راه ديگري نباشد احتياط واجب آن است كه شخصي كه ميّت، واجب النّفقه اوست كفن او را بدهد.

مسأله 547 احتياط واجب آن است كه هريك از سه پارچه كفن بقدري ضخيم باشد كه زير آن پيدانباشد.

مسأله 548 كفن كردن با پارچه غصبي جايز نيست، هرچند چيز ديگري پيدا نشود و چنانچه با پارچه غصبي كفن كرده باشند و صاحب آن راضي نشود، بايد از تنش بيرون آورند، اگرچه او را دفن كرده باشند و اين بر عهده كسي است كه اين كار را كرده و نيز كفن كردن با پوست مردار و چيز نجس، جايز نيست، و احتياط واجب آن است كه با پارچه ابريشمي خالص، يا پارچه طلا بافت و پارچه اي كه از پشم و موي حيوان حرام گوشت گرفته شده باشد كفن نكنند، مگر اين كه ناچار باشند.

مسأله 549 كفن كردن در پوست حيوانات هرچند حلال گوشت باشد در غير حال ضرورت اشكال دارد، ولي كفن كردن با پارچه اي كه از پشم يا موي حيوان حلال گوشت تهيّه شده اشكال ندارد، اگرچه احتياط مستحب ترك آن است.

مسأله 550 اگر كفن به نجاستي از خارج، يا از خود ميّت نجس شود بايد آن را بشويند،يا اگر كفن ضايع نمي شود قسمت نجس را ببرند و اگر ممكن نيست، چنانچه بتوانند آن را عوض كنند.

مسأله 551 كسي كه براي حج يا عمره احرام بسته اگر از دنيا برود بايد او را مثل ديگران كفن كنند و پوشاندن سر و صورت او اشكال ندارد.

بعد از تمام شدن غسل، واجب است ميّت را «حَنُوط» كنند، يعني به محلهاي هفتگانه سجده (پيشاني، كف دستها، سر زانوها و سر دو انگشت بزرگ پاها) كافور بمالند و احتياط آن است مقداري از كافور روي اين اعضا بگذارند و بايد كافور، پاك و مباح و تازه باشد، بطوري كه عطر معمولي خود را حفظ كند.

مسأله 553 احتياط آن است كه اوّل كافور را به پيشاني ميّت بمالند، بعد به اعضاي ديگر و اين كار قبل از كفن كردن، يا در اثناي آن باشد، نه بعد از آن.

مسأله 554 كسي كه براي حج يا عمره احرام بسته است اگر از دنيا برود حنوط و هيچ بوي خوش ديگري براي او جايز نيست.

مسأله 555 زني كه شوهرش مرده و هنوز در عدّه وفات است، حرام است خود را خوشبو كند، ولي اگر بميرد حنوط او واجب است.

مسأله 556 احتياط آن است كه ميّت را با مشك و عنبر و عطرهاي ديگر خوشبو نكنند، حتّي براي حنوط، اينها را با كافور مخلوط ننمايند.

مسأله 557 اگر كافور به اندازه غسل و حنوط نباشد بنابر احتياط واجب غسل را مقدّم دارند و اگر براي هفت عضو نرسد پيشاني را مقدم دارند.

مسأله 558 شايسته است قدري تربت حضرت سيّدالشّهداء (عليه السلام) را با كافور مخلوط كنند، امّا بقدري زياد نباشد كه آن را كافور نگويند.

مسأله 559 مستحبّ است دو چوب تر و تازه در قبر همراه ميّت بگذارند، خواه داخل كفن باشد يا بيرون آن.

كمتر از شش سال نداشته باشد نيز احتياط واجب آن است كه نماز بخوانند.

مسأله 561 نماز ميّت بايد بعد از غسل و حنوط و كفن كردن خوانده شود و اگر پيش از اينها، يا در بين اينها بخوانند باطل است، هرچند از روي فراموشي يا ندانستن مسأله باشد.

مسأله 562 در نماز ميّت، وضو و غسل يا تيمّم و پاك بودن بدن و لباس شرط نيست؛ ولي احتياط مستحب آن است كه تمام اموري را كه در نمازهاي ديگر لازم است رعايت كنند.

مسأله 563 واجب است نماز ميّت را رو به قبله بخوانند و نيز احتياط واجب آن است كه ميّت را مقابل نمازگزار به پشت بخوابانند بطوري كه سر او به طرف راست نمازگزار و پاي او به طرف چپ نمازگزار باشد.

مسأله 564 مكان نمازگزار بايد از جاي ميّت پست تر و بلندتر نباشد، ولي مختصر پستي و بلندي اشكال ندارد، همچنين نمازگزار نبايد از ميّت دور بايستد، ولي كساني كه به جماعت مي خوانند اگر دور باشند و به صف اتّصال داشته باشند اشكالي ندارد.

مسأله 565 نمازگزار بايد در مقابل ميّت بايستد و پرده و ديواري حائل نباشد، ولي گذاردن ميّت در تابوت و مانند آن، اشكال ندارد.

مسأله 566 نماز ميّت را بايد ايستاده و با قصد قربت بخواند و در موقع نيّت، ميّت را معيّن كند مثلاً نيّت كند «نماز مي خوانم بر اين ميّت قربة الي اللّه» و اگر كسي نباشد كه بتواند نماز ميّت را ايستاده بخواند بايد نشسته بر او نماز خواند.

مسأله 567 هرگاه ميّت وصيّت كرده شخص معيّني بر او نماز بخواند،

ص: 114

عمل به وصيّت او واجب است و لازم نيست از ولي اجازه بگيرد، هرچند احتياط مستحب آن است كه اجازه بگيرد.

مسأله 568 مكروه است بر ميّت چند مرتبه نماز بخوانند، بلكه اگر يك نفر چند مرتبه بخواند محلّ اشكال است، ولي اگر ميّت اهل علم و فضل و تقوا باشد مكروه نيست.

مسأله 569 هرگاه ميّت را عمداً يا از روي فراموشي يا به جهت عذري بدون نماز دفن كنند، يا بعد از دفن معلوم شود نمازي كه بر او خوانده شده باطل بوده است، واجب است با همان ترتيب به قبرش نماز بخوانند.

اِبْراهيمَ إنَّكَ حَميدٌ مَجيدٌ وَ صَلِّ عَلي جَميعِ الاْنْبِياءِ وَ الْمُرْسَلينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصِّدّيقينَ وَ جَميعِ عِبادِ اللّهِ الصّالِحينَ بعد از تكبير سوم بگويد: اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤمِنينَ وَ الْمُؤمِناتِ وَ الْمُسْلِمينَ وَ الْمُسْلِماتِ الاْحْياءِ مِنْهُمْ وَ الاْمْواتِ تابِعْ بَيْنَنا وَ بَيْنَهُمْ بِالْخَيْراتِ إنَّكَ مُجيبُ الدَّعَواتِ إنَّكَ عَلي كُلِّ شَيْء قَديرٌ و بعد از تكبير چهارم اگر ميّت مرد است بگويد: اَللّهُمَّ إنَّ هذا عَبْدُكَ وَ ابْنُ عَبْدِكَ وَ ابْنُ اَمَتِكَ نَزَلَ بِكَ وَ اَنْتَ خَيْرُ مَنْزُول بِهِ اَللّهُمَّ اِنّا لا نَعْلَمُ مِنْهُ إلاّ خَيْراً وَ اَنْتَ اَعْلَمُ بِهِ مِنّا اَللّهُمَّ اِنْ كانَ مُحْسِناً فَزِدْ في اِحْسانِهِ وَ اِنْ كانَ مُسيئاً فَتَجاوَزْ عَنْهُ وَ اغْفِرْ لَهُ اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ عِنْدَكَ في اَعْلي عِلِّيّينَ وَاخْلُفْ عَلَي اَهْلِهِ فِي الْغابِرينَ وَ ارْحَمْهُ بِرَحْمَتِكَ يا اَرْحَمَ الرّاحِمينَ و بعد، تكبير پنجم را بگويد ولي اگر ميّت زن است بعد تكبير چهارم بگويد: اَللّهُمَّ اِنَّ هذِهِ اَمَتُكَ وَ ابْنَةُ عَبْدِكَ وَ ابْنَةُ اَمَتِكَ نَزَلَتْ بِكَ وَ اَنْتَ خَيْرُ مَنْزُول بِهِ اَللّهُمَّ اِنّا لا نَعْلَمُ مِنْها إلاّ خَيْراً وَ اَنْتَ اَعْلَمُ بِها مِنّا اَللّهُمَّ اِنْ كانَتْ مُحْسِنَةً فَزِدْ في اِحْسَانِها وَ اِنْ كَانَتْ مُسيئَةً فَتَجاوَزْ عَنْها وَ اغْفِرْ لَها اَللّهُمَّ اجْعَلْها عِنْدَكَ في اَعْلي عِلِّيّينَ وَ اخْلُفْ عَلي اَهْلِها فِي الْغابِرينَ وَ ارْحَمْها بِرَحْمَتِكَ يا اَرْحَمَ الرّاحِمينَ و اگر نماز بر چند نفر مرد بخواند، مي گويد: اَللّهُمَّ اِنَّ هوُلاءِ عَبيدُكَ وَ اَبْناءُ عَبيدِكَ وَ اَبْناءُ اِمائِكَ نَزَلُوا بِكَ وَ اَنْتَ خَيْرُ مَنْزُول بِهْ... و بقيّه ضميرها را جمع مذكر مي آورد. و در مورد چند زن ضميرها و اسماء اشاره را به صورت مؤنّث مي آورد و در تثنيه به

ص: 116

صورت تثنيه.

مسأله 571 بايد تكبيرها و دعا را طوري پشت سر هم بخوانند كه نماز از صورت خود خارج نشود و احتياط واجب آن است كه در وسط نماز با كسي سخن نگويند.

مسأله 572 مستحبّ است نماز ميّت را با جماعت بخوانند، ولي كسي كه نماز ميّت را با جماعت بخواند بايد تمام تكبيرها و دعاهاي آن را بخواند و همان گونه كه گفته شد خواندن دعاهاي مفصّل بالا مستحبّ است و اگر كسي آن را حفظ ندارد، مي تواند از روي كتاب بخواند.

بيشتري براي نماز ميّت حاضر مي شوند. نهم بهتر است نماز ميّت را در مسجد نخوانند، مگر در مسجد الحرام. دهم زن حائض اگر نماز ميّت را به جماعت بخواند در يك صف، تنها بايستد.

بطوري كه در مسأله پيش گفته شد او را به دريا بيندازند.

مسأله 579 مخارج محكم كردن قبر ميّت در جايي كه لازم است و همچنين هزينه انداختن در دريا را بايد از اصل مال ميّت بردارند.

مسأله 580 اگر زن كافري از دنيا برود و بچّه در شكم او نيز بميرد، چنانچه پدر آن بچّه مسلمان باشد بايد زن را در قبر به پهلوي چپ پشت به قبله بخوابانند تا روي بچّه به طرف قبله باشد، حتّي اگر هنوز روح به بدن بچّه داخل نشده باشد (يعني هنوز حسّ حركت پيدا نكرده است) بنابر احتياط واجب به همين دستور عمل كنند.

مسأله 581 دفن مسلمان در قبرستان غير مسلمان و دفن كافر در قبرستان مسلمان جايز نيست بنابر احتياط واجب، همچنين دفن مسلمان در جايي كه نسبت به او بي احترامي باشد حرام است، مانند جايي كه خاكروبه و كثافت مي ريزند.

مسأله 582 ميّت را نبايد در جاي غصبي دفن كنند و همچنين در جايي كه براي دفن وقف نشده است (مانند مساجد و مدارس ديني)، مگر اين كه از اوّل جايي را براي دفن در نظر بگيرند و از وقف مستثنا كنند.

مسأله 583 دفن ميّت در قبر مرده ديگر در صورتي كه موجب نبش نشود (يعني بدن مرده قبلي ظاهر نگردد) و زمين هم مباح يا وقف عام باشد مانعي ندارد.

مسأله 584 بنابراحتياط واجب چيزي كه از ميّت جدا مي شود، حتّي مو يا ناخن و دندان را بايد با او دفن كرد، ولي به صورتي كه موجب نبش قبر نشود، امّا دفن ناخن و دنداني كه در حال حيات

ص: 119

از انسان جدا مي شود واجب نيست، هر چند بهتر است.

مسأله 585 هرگاه كسي در چاه بميرد و بيرون آوردنش ممكن نباشد بايد درِ چاه را ببندند و همان چاه را قبر او قرار دهند و در صورتي كه چاه مال غير باشد، بايد به نحوي او را راضي كنند.

مسأله 586 هرگاه بچّه اي در رحم مادر بميرد و ماندنش در رحم براي مادر خطر داشته باشد، بايد به آسانترين راه ممكن او را بيرون آورند، حتّي اگر ناچار شوند او را قطعه قطعه كنند اشكال ندارد، اين كار بايد در درجه اوّل به وسيله شوهرش اگر اهل فن است و در درجه بعد زني كه اهل فن باشد انجام شود و اگر ممكن نيست، از مرد محرمي كه اهل فن است استفاده كنند و در غير اين صورت، ناچار بايد از مرد نامحرمي كه اهل فن است كمك بگيرند.

مسأله 587 هرگاه مادر بميرد و بچّه در شكمش زنده باشد بايد فورا بچّه را بوسيله كساني كه در مسأله پيش اشاره شد از هر طرفي كه سالم بيرون مي آيد بيرون آورند و دوباره شكم او را بدوزند و حتّي الامكان بايد اين كار زير نظر اهل فن انجام گيرد و اگر اهل فن نباشد، پهلوي چپ را مي شكافند و بچّه را فورا بيرون مي آورند.

باشد، مثل اين كه افراد خوب در آنجا دفن شده اند، يا مردم براي فاتحه بيشتر به آنجا مي روند.

3 هنگام دفن، جنازه را در چند قدمي قبر بر زمين بگذارند و تا سه مرتبه، كم كم نزديك ببرند و در مرتبه چهارم وارد قبر كنند.

4 اگر ميّت مرد است او را از طرف سر وارد قبر كنند و اگر زن است از طرف عرض بدن و به هنگام وارد كردن او پارچه اي روي قبر بگيرند.

5 جنازه را با آرامي از تابوت بردارند و با آرامي وارد قبر كنند، و دعاهايي كه دستور داده شده پيش از دفن و موقع دفن بخوانند.

6 قبر لحد داشته باشد، يعني آن را طوري بسازند كه خاك روي بدن ميّت نريزد،به اين ترتيب كه قسمت پايين قبر را باريكتر كنند و بعد از گذاشتن ميّت در قبر، بالاي آن خشت يا آجر بچينند و يا طرف قبله قبر را كمي از پايين توسعه دهند به اندازه اي كه ميّت در آن قرار بگيرد.

7 پشت سر ميّت مقداري خاك يا خشت بگذارند كه وقتي او را به طرف راست مي خوابانند به عقب برنگردد.

8 بعد از گذاشتن در قبر، گره كفن را باز كنند و صورت ميّت را روي خاك بگذارند و بالشي از خاك زير سر او قرار دهند.

9 كسي كه ميّت را در قبر مي گذارد با طهارت و سربرهنه و پا برهنه باشد و غير از خويشان ميّت، با پشت دست خاك بر قبر بريزند و بگويند: «اِنَّا لِلّهِ وَ اِنَّا اِلَيْهِ راجِعُونَ» و اگر ميّت زن است كسي

ص: 121

كه با او محرم است او را در قبر بگذارد و اگر محرم نباشد خويشانش او را در قبر بگذارند.

10 پيش از آن كه «لحد» را بپوشانند دست راست به شانه ميّت بزنند و او را حركت دهند و سه مرتبه بگويند:

اِسْمَعْ اِفْهَمْ يا فُلانَ ابْنِ فُلان (و به جاي فلان ابن فلان اسم ميّت و پدرش را ببرند) مثلاً سه مرتبه بگويند: «اِسْمَعْ اِفْهَمْ يا مُحَمَّدَ بْنِ عَلِي» سپس به ترتيب زير او را به عقايد حقّه اسلامي تلقين دهند و بگويند:

«هَلْ اَنْتَ عَلَي الْعَهْدِ الَّذِي فارَقْتَنا عَلَيْهِ مِنْ شَهادَةِ اَنْ لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ وَ اَنَّ مُحَمَّداً صَلَّي اللّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ سَيِّدُ النَّبِيّينَ وَ خاتَمُ الْمُرْسَلينَ وَ اَنَّ عَلِيَّاً اَميرُ الْمُؤمِنينَ وَ سَيِّدُ الْوَصِيّينَ وَ اِمامٌ افْتَرَضَ اللّهُ طاعَتَهُ عَلَي الْعالَمينَ، وَ اَنَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ وَ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ وَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ وَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّد وَ مُوسَي بْنَ جَعْفَر وَ عَلِيَّ بْنَ مُوسي وَ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ وَ عَلِيَّ بْنَ مُحَمَّد وَ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ وَ الْقائِمَ الحُجَّةَ الْمَهْدِيَّ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيْهِمْ اَئِمَّةُ الْمُؤمِنينَ وَ حُجَجُ اللّهِ عَلَي الْخَلْقِ اَجْمَعينَ، وَ اَئِمَّتُكَ اَئِمَّةُ هُديً اَبْرارٌ يا فُلانَ بْنَ فُلان (و به جاي فلان بن فلان، اسم ميّت و پدرش را بگويند) و بعد بگويند: اِذا اَتاكَ الْمَلَكانِ الْمُقَرَّبانِ رَسُولَيْنَ مِنْ عِنْدِ اللّهِ تَبارَكَ وَ تَعَالي وَ سَئَلاكَ عَنْ رَبِّكَ وَ عَنْ نَبِيِّكَ وَ عَنْ دينِكَ وَ عَنْ كِتابِكَ وَ عَنْ قِبْلَتِكَ وَ عَنْ اَئِمَّتِكَ فَلاْ تَخَفْ وَ لا تَحْزَنْ وَ قُلْ في جَوابِهِما: اَللّهُ رَبِّي وَ مُحَمَّدٌ صَلَّي

ص: 122

اللّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ نَبِيّي وَ الاْسْلامُ دِيني وَ الْقُرآنُ كِتابي وَ الْكَعْبَةُ قِبْلَتي وَ اَميرُالْمُؤمِنينَ عَلِيُّ بْنُ اَبي طالِب اِمامي وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ الُْمجْتَبي اِمامِي وَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ الشَّهيدُ بِكَرْبَلاءَ اِمامي وَ عَلِيٌّ زَيْنُ الْعابِدينَ اِمامي وَ مُحَمَّدٌ الْباقِرُ اِمامي وَ جَعْفَرٌ الصّادِقُ اِمامي وَ مُوسَي الْكاظِمُ اِمامي وَ عَلِيٌّ الرِّضا اِمامي وَ مُحَمَّدٌ الْجَوادُ اِمامي وَ عَلِيٌّ الْهادِيُ اِمامي وَ الْحَسَنُ الْعَسْكَرِيُّ اِمامي وَ الْحُجَّةُ الْمُنْتَظَرُ اِمامي هؤُلآءِ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيْهِمْ اَجْمَعينَ اَئِمَّتي وَ سادَتي وَ قادَتي وَ شُفَعائي، بِهِمْ اَتَوَلّي وَ مِنْ اَعْدآئِهِمْ اَتَبَرَّءُ فِي الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ، ثُمَّ اعْلَم يا فُلانَ بْنَ فُلان (و به جاي فلان بن فلان، اسم ميّت و پدرش را بگويند) بعد بگويند: إِنَّ اللّهَ تَبارَكَ وَ تَعالي نِعْمَ الرَّبُّ وَ اَنَّ مُحَمَّداً صَلَّي اللّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ نِعْمَ الرَّسُولُ وَ اَنَّ عَلِيَّ بْنَ اَبيطالِب وَ اَوْلادَهُ الْمَعْصُومينَ الاْئِمَّةَ الإثْنَي عَشَرَ نِعْمَ الاْئِمَّةُ وَ أَنَّ مَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ صَلَّي اللّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ حَقٌّ وَ أَنَّ الْمَوْتَ حَقٌّ وَ سُؤالَ مُنْكَر وَ نَكير فِي الْقَبْرِ حَقٌّ وَ الْبَعْثَ حَقٌّ وَ النُّشُورَ حَقٌّ وَ الصِّراطَ حَقٌّ وَ الْميزانَ حَقٌّ وَ تَطايُرَ الْكُتُبِ حَقٌّ وَ أَنَّ الْجَنَّةَ حَقٌّ وَ النّارَ حَقٌّ وَ أَنَّ السّاعَةَ آتِيَةٌ لا رَيْبَ فيهَا وَ أَنَّ اللّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ. پس بگويند: اَفَهِمْتَ يا فُلانُ (و به جاي فلان اسم ميّت را بگويد) پس از آن بگويند: ثَبَّتَكَ اللّهُ بِالْقَوْلِ الثّابِتِ وَ هَدَاكَ اللّهُ اِلي صِراط مُسْتَقيم عَرَّفَ اللّهُ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اَولِيائِكَ فِي مُسْتَقَرٍّ مِنْ رَحْمَتِهِ. پس بگويند: اَللّهُمَّ جافِ الاْرْضَ عَنْ جَنْبَيْهِ وَ اَصْعِدْ بِرُوحِهِ اِلَيْكَ وَ لَقِّهِ مِنْكَ

ص: 123

بُرْهاناً اَللّهُمَّ عَفْوَكَ عَفْوَكَ».

11 قبر را به صورت مربع مستطيل بسازند به اندازه چهار انگشت از زمين بلند كنند و نشانه اي روي آن بگذارند كه شناخته شود و روي قبر آب بپاشند و بعد از پاشيدن آب، كساني كه حاضرند دستها را بر قبر گذارند انگشتها را باز كرده در خاك فرو برند و هفت مرتبه سوره «إنّا انزلناه» بخوانند وبراي ميّت طلب آمرزش كنند. 12 اين دعا را بعد از آن بخوانند: «اَللّهُمَّ جافِ الاْرْضَ عَنْ جَنْبَيهِ وَ اَصْعِدْ اِلَيْكَ رُوحَهُ وَ لَقِّهِ مِنْكَ رِضْواناً وَ اَسْكِنْ قَبْرَهُ مِنْ رَحْمَتِكَ ما تُغْنِيهِ بِهِ عَنْ رَحْمَةِ مَنْ سِواكَ».

مسأله 589 مستحبّ است صاحبان عزا را تسليت گويند، امّا اگر مدّتي گذشته است و خاطره مصيبت فراموش شده و به واسطه تسليت مصيبت يادشان مي آيد ترك آن بهتر است و نيز شايسته است تا سه روز براي اهل خانه ميّت غذا بفرستند.

مسأله 590 سزاوار است انسان در مرگ خويشاوندان، مخصوصاً در مرگ فرزند شكيبايي را از دست ندهد و هر وقت ميّت را ياد مي كند «اِنّا لِلّهِ وَ اِنّا اِلَيْهِ راجِعُونَ» بگويد و براي ميّت قرآن بخواند و طلب آمرزش كند.

مسأله 591 جايز نيست انسان در مرگ كسي صورت و بدن خود را بخراشد، و به خود لطمه بزند، و پاره كردن يقه در مرگ غير پدر و برادر نيز، جايز نيست.

مسأله 592 هرگاه مرد در مرگ زن يا فرزند، لباس خود را پاره كند يا زن در عزاي ميّت صورت خود را بخراشد بطوري كه خون بيايد، يا موي خود را بكند، بنابر احتياط واجب بايد مانند كفّاره

ص: 124

قسم را بدهد، يعني يك بنده آزاد كند، يا ده فقير را طعام دهد و يا آنها را بپوشاند، بلكه اگر خون هم نيايد به اين دستور عمل نمايد.

مسأله 593 احتياط واجب آن است كه در گريه بر ميّت صدا را خيلي بلند نكنند.

نيز نبش قبر آنها جايز نيست.

مسأله 599 نبش قبر در چند مورد حرام نيست:

1 در صورتي كه ميّت در زمين غصبي دفن شده باشد و مالك زمين راضي نشود، همچنين اگر كفن يا چيز ديگري كه با ميّت دفن شده غصبي باشد، يا چيزي از اموال ميّت كه به ورثه تعلّق دارد با او دفن شده باشد و ورثه راضي نشوند كه آن چيز در قبر بماند (مانند انگشتر يا زينت آلات قيمتي) حتّي اگر راضي شوند و ماندن آن در قبر اسراف باشد بايد آن را بيرون آورند، امّا اگر ميّت وصيّت كرده كه دعا يا انگشتري را مثلاً با او دفن كنند در صورتي كه وصيّت او بيش از ثلث نباشد و اسراف محسوب نشود نمي توانند قبر را بشكافند.

2 در صورتي كه براي اثبات حقّي لازم باشد بدن ميّت را ببينند.

3 در موردي كه ميّت را در جايي دفن كرده اند كه نسبت به او بي احترامي است، مانند قبرستان كفّار، يا جايي كه كثافات مي ريزند.

4 براي انجام يك مطلب شرعي كه اهمّيّت آن از شكافتن قبر بيشتر است، مثل اين كه بخواهند بچه زنده اي را از شكم زن حامله بيرون آورند (البتّه معلوم است بچّه مدّت كمي بعد از مادر ممكن است زنده بماند).

5 در جايي كه بترسند درنده اي به بدن ميّت آسيب برساند، يا دشمن آن را بيرون آورد.

6 در موردي كه قسمتي از بدن ميّت با او دفن نشده و بخواهند دفن كنند، ولي احتياط واجب آن است كه آن قسمت را طوري دفن كنند كه بدن ميّت ظاهر

ص: 126

نشود.

مسأله 600 هرگاه كسي وصيّت كند بدن او را در جاي معيّني دفن كنند و به وصيّت او عمل نكنند و در جاي ديگري دفن شود جايز نيست قبر او را نبش كنند و به جاي مورد وصيّت انتقال دهند.

مسأله 601 هرگاه كسي وصيّت كند كه بعد از دفن، قبر او را نبش كرده و بدن او را به مشاهد مشرفه يا نقطه ديگر ببرند عمل به چنين وصيتي مشكل است.

مسأله 602 تأخير دفن ميّت در صورتي كه موجب هتك و توهين او باشد جايز نيست.

دارد ولي حكم فوق شامل حال آنها نمي شود.

مسأله 605 در جنگهاي امروز كه ميدانهاي جنگ وسعت دارد و گاه كيلومترها يا فرسخها مسافت را در بر مي گيرد و گلوله هاي دشمن و مانند آن تا مسافت زيادي مي رسد، تمام اين صحنه كه مركز تجمّع سربازان است ميدان جنگ محسوب مي شود، ولي اگر دشمن بوسيله بمباران افرادي را دور از جبهه هاي جنگ به قتل برساند احكام بالا در مورد آنها جاري نيست.

مسأله 606 هرگاه به علّتي شهيد برهنه شده باشد بايد او را كفن كنند و بدون غسل دفن نمايند.

مسأله 607 دوم كساني كه قتل آنها به عنوان قصاص يا حدّ شرعي واجب شده است و حاكم شرع به آنها دستور مي دهد مراسم غسل ميّت را خودشان در حال حيات انجام دهند و سه غسل را طبق دستوري كه قبلاً گذشت به جا آورده، سپس دو قسمت از قسمتهاي سه گانه كفن را يعني لنگ و پيراهن را مي پوشند و مانند ميّت حنوط مي كنند و بعد از كشته شدن، قطعه سوم را بر آنها مي پوشانند و نماز بر آنها خوانده و به همان حال دفنشان مي كنند و لازم نيست خون را از بدن و كفن آنها بشويند، حتّي اگر بر اثر ترس و وحشت خود را نجس كنند، تكرار غسل لازم نيست.

از اذان صبح روز جمعه است تا ظهر و اگر تا ظهر انجام نشود احتياط آن است كه بدون نيّت ادا و قضا و به قصد مافي الذّمّه تا عصر جمعه به جا آورند، و اگر در روز جمعه غسل نكنند مستحبّ است از صبح شنبه تا غروب، قضاي آن را به جا آورند و كسي كه مي ترسد در روز جمعه آب پيدا نكند مي تواند روز پنجشنبه غسل را به نيّت مقدّم داشتن انجام دهد.

2 غسل شبهاي ماه مبارك رمضان و آن عبارت است از غسل شب اوّل ماه و تمام شبهاي فرد (مانند شب سوم، پنجم و...) و از شب بيست يكم مستحبّ است همه شب غسل كنند، وقت اين غسلها تمام شب است، هرچند بهتر است كه همراه غروب آفتاب به جا آورند، ولي از شب بيست و يكم تا آخر ماه ميان نماز مغرب و عشا انجام دهند و احتياط آن است كه تمام غسلهاي ماه مبارك و غسلهايي را كه در مسائل آينده مي آيد به قصد رجاء يعني به اميد مطلوبيّت پروردگار به جا آورند.

3 غسل روز عيد فطر و عيد قربان و وقت آن از اذان صبح عيد است تا غروب و بهتر است آن را پيش از نماز عيد به جا آورند.

4 غسل شب عيد فطر و وقت آن از اوّل مغرب است تا اذان صبح و بهتر است در اوّل شب به جا آورند.

5 غسل روز هشتم و نهم ذي الحجّه كه روز «ترويه» و روز «عرفه» نام دارد.

6 غسل روز «اوّل، نيمه، بيست و هفتم (روز مبعث) و آخر

ص: 129

ماه رجب».

7 غسل روز هيجدهم ذي الحجّه (عيد غدير).

8 غسل روز پانزدهم شعبان (ميلاد وليّ عصر عجّل اللّه تعالي فرجه) و هفدهم ربيع الاوّل (ميلاد پيغمبر اكرم (صلي الله عليه وآله)) و غسل روز عيد نوروز.

9 غسل بچّه اي كه تازه به دنيا آمده است.

10 غسل زني كه براي غير شوهرش بوي خوش استعمال كرده و غسل كسي كه

در حال مستي خوابيده است.

11 غسل كسي كه به تماشاي كسي كه به دار آويخته اند رفته و آن را ديده است، امّا اگر تصادفا نگاهش بر او بيفتد، يا براي مطلب لازمي مانند شهادت دادن رفته باشد غسل ندارد.

12 غسل توبه يعني هرگاه بعد از ارتكاب گناهي توبه كند، غسل به جا مي آورد. مسأله 609 غسل كردن براي وارد شدن در مكانهاي مقدس به اميد ثواب پروردگار مستحبّ است، از جمله براي داخل شدن در مكّه و مدينه، يا براي داخل شدن در مسجدالحرام و مسجد پيغمبر اكرم (صلي الله عليه وآله) و همچنين حرم امامان (عليهم السلام) و اگر در يك روز چند مرتبه مشرّف شود يك غسل كافي است و اگر كسي مي خواهد در يك روز داخل مكّه شود و به مسجد الحرام رود، يا داخل شهر مدينه شود و به مسجد پيغمبر (صلي الله عليه وآله) برود، يك غسل به نيّت همه كفايت مي كند. همچنين مستحبّ است غسل براي زيارت پيغمبر اكرم (صلي الله عليه وآله) يا امامان از دور يا نزديك و براي نشاط عبادت و رفتن به سفر به قصد رجاء.

مسأله 610 انسان نمي تواند با غسلي كه به اميد

ص: 130

مطلوب بودن به جا آورده نماز بخواند بلكه بايد احتياطاً وضو نيز بگيرد، ولي با غسلهايي كه مستحب بودن آن قطعي است مانند غسل جمعه مي توان نماز خواند.

مسأله 611 هرگاه چند غسل مستحبّي، يا چند غسل كه بعضي مستحبّ است و بعضي واجب و يا چند غسل واجب بر كسي باشد مي تواند يك غسل به نيّت همه آنها به جا آورد.

الفقيه» مقدار پرتاب تير را دويست گام معيّن كرده است و ظاهر اين است كه تيرانداز متعارف از اين مقدار تجاوز نمي كند. فوق العاده اي داشته باشد، ولي اگر احتمال دهد يا گمان داشته باشد كه آب در فاصله دورتر است جستجو لازم نيست.

مسأله 615 انسان مي تواند شخص ديگري را كه مورد اطمينان اوست به جستجوي آب بفرستد و نيز اگر يك نفر از طرف چند نفر برود كافي است.

مسأله 616 هرگاه قبل از وقت نماز جستجو كند و آب پيدا نكند چنانچه تا وقت نماز در همان جا بماند لازم نيست دوباره به جستجوي آب برود مگر اين كه تغييري در اوضاع محل پيدا شده باشد و همچنين اگر براي يك نماز جستجو كند براي نمازهاي ديگر تا تغييري پيدا نشده جستجو لازم نيست.

مسأله 617 هرگاه وقت نماز تنگ است و اگر جستجوي آب كند وقت مي گذرد و يا خطري وجود دارد، جستجو لازم نيست، ولي اگر بتواند مقداري جستجو كند همان مقدار لازم است.

مسأله 618 اگر عمداً به جستجوي آب نرود تا وقت نماز تنگ شود گناه كرده، ولي نمازش با تيمّم صحيح است.

مسأله 619 كسي كه يقين دارد آب پيدا نمي كند و به جستجوي آب نرود و با تيمّم نماز بخواند بعد از نماز بفهمد كه اگر جستجو مي كرد آب پيدا مي شد نمازش باطل است، همچنين اگر بعد از جستجو، تيمّم كرده و نماز خوانده و بعداً بفهمد آب در آن جا وجود داشته بنابر احتياط واجب نماز را اعاده كند و اگر وقت گذشته قضا نمايد.

مسأله 620 كسي كه

ص: 132

وضو دارد و مي داند اگر وضوي خود را باطل كند نمي تواند وضو بگيرد، چنانچه ضرر يا مشقّت فوق العاده اي ندارد بايد وضوي خود را براي نماز نگه دارد، حتّي اگر احتمال قابل توجّهي بدهد كه آب براي وضو پيدا نخواهد كرد و يا اين كه قبل از وقت نماز وضو دارد و مي داند بعداً دسترسي به آب ندارد، احتياط واجب آن است كه وضوي خود را نگه دارد.

مسأله 621 هرگاه فقط به مقدار وضو يا غسل آب دارد و مي داند اگر آن را بريزد آب پيدا نمي كند، چنانچه وقت نماز داخل شده باشد ريختن آن حرام است و احتياط واجب آن است كه پيش از وقت نماز هم اين كار را نكند، همچنين اگر احتمال عقلايي مي دهد كه اگر آب را بريزد آب ديگري به دستش نمي رسد احتياط واجب آن است كه آب را نگه دارد و در تمام اين صورتها اگر آب را بريزد كار خلافي كرده امّا نماز او با تيمّم صحيح است.

آب قرض كند واجب است قرض نمايد، امّا اگر مي داند يا گمان دارد توانايي اداي آن دين را ندارد واجب نيست قرض كند و اگر كسي مقداري آب بدون منت فوق العاده اي به او ببخشد بايد قبول كند.

بايد تيمّم كند و آب را نگه دارد، همچنين اگر انسان غير مسلماني جان او در خطر باشد بايد آب را به او بدهد و تيمّم نمايد، درباره حيوان نيز همين حكم جاري است.

مسأله 629 هرگاه غير از آب پاك، آب نجسي هم به مقدار آشاميدن دارد، از آب نجس نمي تواند استفاده كند، بايد آب پاك را براي آشاميدن بگذارد و براي نماز تيمّم كند، ولي دادن آب نجس به حيوان اشكالي ندارد.

اگر مي داند مقدار كمي وقت دارد امّا مي ترسد اگر سراغ وضو يا غسل برود به نماز نرسد بايد تيمّم كند.

مسأله 635 هرگاه كسي به واسطه تنگي وقت تيمّم كرده و مشغول نماز است و در بين نماز آبي كه داشته از دست برود براي نمازهاي بعد مي تواند با همان تيمّم نماز بخواند.

مسأله 636 هرگاه بتواند وضو بگيرد يا غسل كند و نماز را بدون مستحبات (مانند اقامه و قنوت) به جا آورد بايد چنين كند حتّي اگر به اندازه سوره هم وقت ندارد مي تواند آن را ترك نمايد و با وضو نماز بخواند.

بر چه چيزهايي مي توان تيمّم كرد؟

مسأله 637 تيمّم بر چند چيز جايز است: خاك، شن، ريگ، كلوخ (خاكهاي به هم چسبيده) و سنگ، به شرط اين كه پاك باشند و مختصر غباري لااقل بر آنها باشد.

مسأله 638 تيمّم بر سنگ آهك و سنگ گچ و سنگ مرمر و سنگ سياه و مانند آن جايز است،ولي تيمّم بر جواهرات مانند سنگ عقيق و فيروزه باطل است و احتياط واجب آن است كه بر گچ و آهك پخته وهمچنين بر آجر و سفال تيمّم نكند.

مسأله 639 هرگاه چيزهايي كه در مسأله سابق گفتيم پيدا نشود، بايد برگرد و غباري كه روي لباس و مانند آن است تيمّم كند و چنانچه غبار پيدا نشود بايد بر گِل تيمّم كند و اگر گل هم پيدا نشود احتياط واجب آن است كه نماز را بدون تيمّم بخواند و بعداً قضاي آن را نيز به جا آورد و چنين كسي را «فاقد الطّهورين» نامند.

مسأله 640 كسي كه

ص: 136

آب ندارد اگر برف يا يخ داشته باشد چنانچه ممكن است بايد آن را آب كند و با آن وضو يا غسل به جا آورد.

مسأله 641 اگر كاه يا اشياء ديگري با خاك و ريگ مخلوط شود تيمّم بر آن جايز نيست، ولي اگر آنقدر كم باشد كه در خاك يا ريگ از بين رفته حساب شود تيمّم بر آن مانعي ندارد.

مسأله 642 هرگاه خاك و مانند آن براي تيمّم ندارد امّا مي تواند خريداري كند واجب است اقدام نمايد.

مسأله 643 تيمّم بر ديوار گلي صحيح است و احتياط مستحب آن است كه با وجود زمين يا خاك خشك بر زمين يا خاك نمناك تيمّم نكند.

مسأله 644 چيزي كه بر آن تيمّم مي كند بنابر احتياط واجب بايد غصبي نباشد، امّا اگر نداند غصبي است و يا فراموش كرده باشد تيمّم او صحيح است، مگر آن كه خودش آن را غصب كرده باشد.

مسأله 645 كسي كه در جاي غصبي زنداني است مي تواند بر خاك يا سنگ آن تيمّم نمايد و نماز بخواند.

مسأله 646 همان گونه كه اشاره شد واجب است تا آنجا كه امكان دارد چيزي كه بر آن تيمّم مي كند گردي داشته باشد كه بر دست بماند و بعد از زدن دست بر آن، مستحبّ است دست را بتكاند كه گرد و خاك اضافي آن بريزد.

مسأله 647 بهتر است از تيمّم بر زمينهاي آلوده، زمين گود، كنار جاده ها و زمين شوره زار در صورتي كه نمك روي آن نگرفته باشد خود داري كند و اگر نمك روي آن را گرفته است باطل است، اگر

ص: 137

آلودگي طوري است كه بيم بيماري از تيمّم بر آن مي رود، بايد بنابر احتياط واجب بدون تيمّم نماز بخواند و بعداً قضا كند.

كارهاي تيمّم را پشت سر هم به جا آورد و اگر ميان آنها بقدري فاصله دهد كه صورت تيمّم از بين برود باطل است.

مسأله 652 لازم نيست در موقع نيّت معيّن كند كه تيمّم او بدل از غسل است يا بدل از وضو، همين اندازه كه قصد اطاعت امر الهي را دارد كافي است، حتّي اگر يكي را به جاي ديگري نيّت كند امّا قصد او اطاعت امر واقعي الهي باشد صحيح است.

مسأله 653 بنابر احتياط واجب بايد اعضاي تيمّم و كف دستها پاك باشد، ولي اگر كف دست نجس باشد و نتواند آن را آب بكشد بايد با همان وضع تيمّم كند.

مسأله 654 بايد براي تيمّم، موانع را از اعضاي تيمّم برطرف كند و اگر انگشتري در دست دارد بيرون آورد، همچنين اگر موي پيش سر روي پيشاني افتاده آن را بايد كنار زند، حتّي اگر احتمال قابل توجهي مي دهد كه مانعي در كار باشد بايد جستجو نمايد.

مسأله 655 هرگاه پيشاني يا پشت دستها يا كف دستها زخم باشد و پارچه يا چيز ديگري بر آن بسته است كه نمي تواند باز كند، يا ضرر دارد، بايد با همان حال تيمّم كند.

مسأله 656 كسي كه خودش توانايي بر تيمّم ندارد بايد نايب بگيرد، يعني كسي دستهاي او را بر زمين زند، و اگر ممكن نيست، بر زمين بگذارد و بعد با دست خودش او را تيمّم دهد، اگر اين هم ممكن نباشد بايد نايب دست خود را بر چيزي كه تيمّم بر آن صحيح است بزند و بر پيشاني و دستهاي او بكشد.

مسأله 657 بعد از فراغت

ص: 139

از تيمّم اگر شك كند كه درست انجام داده يا نه، اعتنا نكند و اگر در اثنا شك كند احتياط واجب آن است كه برگردد و قسمت مشكوك را دوباره انجام دهد.

مسأله 658 كسي كه وظيفه اش تيمّم است نبايد پيش از وقت نماز تيمّم كند، ولي اگر براي كار واجب ديگر يا كار مستحبّي تيمّم كند و تا وقت نماز عذرش باقي باشد مي تواند با همان تيمّم نماز بخواند.

مسأله 659 كسي كه وظيفه اش تيمّم است اگر يقين داشته باشد يا احتمال دهد كه تا آخر وقت عذرش باقي مي ماند مي تواند در اوّل وقت با تيمّم نماز بخواند، ولي اگر يقين داشته باشد كه تا آخر وقت عذر او برطرف مي شود بنابر احتياط واجب بايد صبر كند.

مسأله 660 كسي كه با تيمّم نماز مي خواند مي تواند نماز قضا را نيز در آن حال با تيمّم بخواند، ولي هرگاه يقين دارد عذر او بزودي برطرف مي شود بايد صبر كند، همچنين بنابر احتياط واجب اگر اميد برطرف شدن عذر را بزودي دارد تأخير اندازد.

مسأله 661 كسي كه نمي تواند وضو بگيرد يا غسل كند جايز است نمازهاي مستحبّي را با تيمّم بخواند، حتّي اگر مثلاً براي انجام نماز شب وقت تنگ است مي تواند تيمّم كند.

مسأله 662 كسي كه به واسطه نداشتن آب يا عذر ديگري تيمّم كند بعد از پيدا شدن آب يا برطرف شدن عذر، تيمّم او خود به خود باطل مي شود.

مسأله 663 تمام كارهايي كه وضو را باطل مي كند تيمّم بدل از وضو را هم باطل مي كند و

ص: 140

تمام كارهايي كه غسل را باطل مي كند تيمّم بدل از غسل را هم باطل مي نمايد.

مسأله 664 هرگاه چند غسل بر انسان واجب شود و نتواند غسل كند يك تيمّم به قصد همه آنها كافي است.

مسأله 665 هرگاه به جاي غسل تيمّم كند لازم نيست وضو بگيرد، يا تيمّم ديگري بدل از وضو كند، خواه غسل جنابت باشد يا غسلهاي ديگر، ولي احتياط مستحب آن است كه در غسلهاي ديگر وضو بگيرد يا اگر نمي تواند تيمّم ديگري بدل از وضو كند.

مسأله 666 هرگاه به جاي غسل تيمّم كند و بعد كاري كه وضو را باطل مي كند انجام دهد براي نمازهاي بعد فقط بايد وضو بگيرد و اگر نمي تواند وضو بگيرد به جاي آن تيمّم كند.

مسأله 667 كسي كه وظيفه اش تيمّم است اگر براي كاري تيمّم كند تا تيمّم و عذر او باقي است مي تواند تمام كارهايي را كه وضو و غسل در آن شرط است به جا آورد، حتّي اگر تيمّم را به خاطر تنگي وقت نماز گرفته باشد دست گذاردن روي خط قرآن و مانند آن براي او جايز است.

مسأله 668 نمازهايي را كه با تيمّم خوانده اعاده و قضا ندارد، ولي در چند مورد احتياط مستحب آن است كه نمازهاي خود را اعاده كند: اوّل در جايي كه آب نداشته يا مانع از استعمال آب داشته و عمداً خود را جُنُب كرده و با تيمّم نماز خوانده است. دوم در جايي كه عمداً به جستجوي آب نرود و در تنگي وقت با تيمّم نماز بخواند و بعد بفهمد اگر جستجو مي كرد

ص: 141

آب پيدا مي شد. سوم آن كه مي دانسته يا گمان داشته كه دسترسي به آب ندارد و آبي را كه داشته ريخته و تلف كرده است.

مايه پراكندگي حواس مي شود بپرهيزد، معاني كلمات نماز را بفهمد و در حال نماز به آن توجّه داشته باشد و با حال خضوع و خشوع نماز را انجام دهد، بداند با چه كسي سخن مي گويد و خود را در مقابل عظمت و بزرگي خداوند بسيار كوچك ببيند.

در حالات معصومين (عليهم السلام) آمده است به هنگام نماز آنچنان غرق ياد خدا مي شدند كه از خود بي خبر مي گشتند، تا آنجا كه پيكان تيري در پاي اميرالمؤمنين علي (عليه السلام) مانده بود، در حال نماز بيرون آوردند و آن حضرت متوجّه نشد.

براي قبولي نماز و كمال و فضيلت آن علاوه بر شرايط واجب بايد امور زير را نيز رعايت كند:

قبل از نماز از خطاهاي خود توبه و استغفار نمايد و از گناهاني كه مانع قبول نماز است مانند «حسد» و «تكبّر» و «غيبت» و «خوردن مال حرام» و «آشاميدن مسكرات» و «ندادن خمس و زكات» بلكه هر معصيتي بپرهيزد.

همچنين سزاوار است كارهائي كه ارزش نماز و حضور قلب را كم مي كند انجام ندهد، مثلاً در حال خواب آلودگي و خودداري از بول و در ميان سر و صداها و در برابر منظره هايي كه جلب توجّه مي كند به نماز نايستد و كارهايي كه ثواب نماز را زياد مي كند انجام دهد، مثلاً لباس پاكيزه بپوشد، موهاي خود را شانه زند و مسواك كند و خود را خوشبو نمايد و انگشتر عقيق به دست كند.

نماز قضاي پدر و مادر كه بر پسر بزرگتربه شرحي كه مي آيد واجب است، 6 نماز نافله اي كه به واسطه نذر و عهد و قسم واجب شده است.

نماز جمعه بايد به جماعت خوانده شود و حدّاقلّ جمعيّت براي انعقاد جمعه، پنج نفر است (امام جمعه و چهار نفر ديگر).

ه: فاصله دو نماز جمعه بايد كمتر از يك فرسخ نباشد كه اگر در كمتر از يك فرسخ دو نماز جمعه خوانده شود نماز اوّلي صحيح و دومي باطل است.

و: نماز جمعه بر «مسافران» و «زنان» و «بيماران» و «از كارافتادگان» واجب نيست، ولي اگر آنها در نماز جمعه حاضر شوند نمازشان صحيح است، امّا احتياط واجب آن است كه پنج نفر اصلي نماز جمعه (امام و چهار نفر ديگر) غير آنها باشد.

براي خود و مؤمنين و مؤمنات استغفار كند و در خطبه دوم ائمّه هدي (عليهم السلام) را هنگام صلوات و درود يك يك نام ببرد. بنابراين خطبه اوّل

شامل پنج قسمت و خطبه دوم شامل شش قسمت است. امام بايد خطبه ها را در حال قيام بخواند و ميان دو خطبه جلوس مختصري بنمايد و صداي خود را در حدّ مقدور به نمازگزاران برساند و وعظ و ارشاد را به زبان قابل فهم براي مردم ايراد كند.

ك: شايسته است خطيب ملبّس به عمامه و عبا باشد و بر عصا يا مانند آن تكيه كند و قبل از شروع به خطبه، به مأمومين سلام كند و سزاوار است مسائل مهمّ سياسي و اجتماعي و اخلاقي مسلمين و جهان اسلام و آن منطقه را براي مردم شرح دهد و آنها را به وظايفشان در برابر اين مسائل آشنا سازد و در برابر توطئه هاي دشمنان به آنها هشدار دهد. پس خطيب بايد حدّاكثر استفاده را از خطبه ها براي تهذيب نفوس مردم و آگاه ساختن آنها از مسائل مهمّ روز بنمايد كه يكي از اهداف اصلي خطبه ها همين است. خطبه ها را با عبارات فصيح و گويا و بليغ و مؤثّر و نافذ ايراد نمايد تا خطبه ها تأثير لازم را در نفوس مسلمين بگذارد و از اين فريضه عبادي سياسي بهره گيري كامل شود؛ هرگز به سراغ مسائل تفرقه انداز نرود و مسلمين را به وحدت در مقابل دشمنان دعوت نمايد و احتياط واجب آن است كه نمازگزاران هنگام ايراد خطبه با طهارت باشند و رو به امام نشينند و سكوت را رعايت كنند

ص: 146

و به خطبه ها گوش فرا دهند، ولي اگر عمداً سخن بگويند، نماز جمعه آنها باطل نمي شود، هر چند كار خلافي كرده اند.

دو، وقت مشترك نماز ظهر و عصر است.

مسأله 674 هرگاه پيش از خواندن نماز ظهر سهواً مشغول خواندن نماز عصر شود و در بين متوجّه گردد، چنانچه در وقت مشترك باشد بايد عدول كند، يعني نيّت خود را به نماز ظهر برگرداند و قصد كند آنچه خوانده نماز ظهر است و به همين ترتيب آن را ادامه دهد و بعد از آن كه نماز را تمام كرد نماز عصر را بخواند و اگر در وقت مخصوص ظهر باشد نماز او باطل است و بايد نماز را به نيّت ظهر از سر بگيرد.

باشد و اگر كسي عمداً تا اين موقع نماز مغرب را تأخير اندازد بايد اوّل نماز عشا را بخواند و بعد نماز مغرب را قضا كند و در ميان اين دو، وقت مشترك است، اگر كسي در اين وقت اشتباهاً نماز عشا را قبل از نماز مغرب بخواند و بعد از نماز متوجّه شود، نمازش صحيح است و بايد نماز مغرب را بعداً به جا آورد.

مسأله 677 وقت مخصوص و مشترك كه معني آن در مسأله پيش گفته شد براي اشخاص فرق مي كند مثلاً براي مسافر در مورد نماز ظهر و عصر و عشا به اندازه دو ركعت است و براي حاضر به اندازه خواندن چهار ركعت.

مسأله 678 هرگاه از روي غفلت يا فراموشي شروع به نماز عشا كند و در اثنا بفهمد كه نماز مغرب را نخوانده بايد نيّت را به نماز مغرب برگرداند، مگر اين كه وارد ركوع ركعت چهارم شده باشد كه در اين صورت عدول جايز نيست و بايد ادامه دهد و نماز مغرب را بعد به جا آورد.

مسأله 679 آخر وقت نماز عشا نصف شب است و احتياط واجب آن است كه شب را از اوّل غروب آفتاب تا اذان صبح حساب كند ولي براي نماز شب و مانند آن تا اوّل آفتاب حساب كند.

مسأله 680 هرگاه عمداً نماز مغرب و عشا را تا نصف شب نخواند وقت آن گذشته و بايد قضا كند، امّا اگر به واسطه عذري نخوانده باشد بايد تا قبل از نماز صبح به جا آورد و نماز او ادا است.

شبهاي مهتابي و غير مهتابي

يكسان است و معيار، ظاهر شدن نور شفق در افق است، هرچند بر اثر تابش مهتاب نمايان نباشد، و وقت نماز صبح از اوّل طلوع فجر صادق است تا طلوع آفتاب و فجر صادق سپيده صبح است كه در افق پهن مي شود و بهتر است نماز صبح را قبل از روشن شدن هوا در همان تاريكي اوّل صبح به جا آورد.

وقت واقع شده باشد صحيح است و اگر همه يا قسمتي از آن پيش از وقت بود نمازش باطل است.

مسأله 686 هرگاه بعد از نماز شك كند نماز را در وقت خوانده يا نه، نماز او صحيح است، به شرط آن كه هنگام شروع نماز غافل از وقت نباشد ولي اگر در بين نماز شك كند، نماز او باطل است و بايد پس از دخول وقت اعاده كند.

مسأله 687 در تنگي وقت اگر انجام مستحبّات نماز باعث شود مقداري از واجبات در خارج وقت واقع گردد بايد آن مستحبات را ترك كند (مانند قنوت و اقامه).

مسأله 688 كسي كه به اندازه يك ركعت نماز وقت دارد بايد تمام نماز را به نيّت ادا بخواند، ولي تأخير انداختن نماز تا اين حد حرام است، بنابر اين اگر به اندازه پنج ركعت تا مغرب وقت داشته باشد نماز ظهر و عصر را به نيّت ادا بخواند و به همين ترتيب ساير نمازها.

مسأله 689 يكي از مستحبات مؤكّد اين است كه نماز را در اوّل وقت فضيلت آن بخوانند و در روايات راجع به آن بسيار سفارش شده است و هرچه به اوّل وقت فضيلت نزديكتر باشد بهتر است.

مسأله 690 كساني كه داراي عذري هستند و يقين دارند عذرشان تا آخر وقت برطرف مي شود واجب است صبر كنند و چنانچه يقين داشته باشند عذر باقي مي ماند، صبر كردن واجب نيست، امّا اگر احتمال مي دهند برطرف شود احتياط واجب آن است كه صبر كنند، مگر در مورد تيمّم كه مي توانند در چنين صورتي در اوّل وقت نماز بخوانند.

مسأله 691

ص: 151

كسي كه مسائل نماز يا شكّيات و سهويّات را نمي داند و احتمال مي دهد در نمازش پيش آيد بايد براي يادگرفتن اينها نماز را از اوّل وقت تأخير بيندازد، ولي اگر اطمينان دارد كه مي تواند نماز را بطور كامل تمام كند جايز است در اوّل وقت مشغول نماز شود.

مسأله 692 هرگاه در نماز مسأله اي پيش آيد كه حكم آن را نمي داند مي تواند به يكي از دو طرفي كه احتمال مي دهد به قصد رجاء عمل كند و بايد بعد از نماز مسأله را سؤال كند كه اگر باطل بوده دوباره بخواند (و احتياط آن است طرفي را كه بيشتر احتمال مي دهد بگيرد).

مسأله 693 هرگاه ببيند مسجد نجس شده بهتر اين است اوّل مسجد را تطهير كند بعد نماز بخواند، همچنين اگر طلبكاري ايستاده و طلب خود را مطالبه مي كند، اگر نماز و مقدّمات آن وقت زيادي را بگيرد واجب است اوّل تطهير مسجد كند و اداء دين نمايد بعد نماز بخواند، اگر بر خلاف اين دستور عمل كند معصيت كرده ولي نمازش صحيح است و در تنگي وقت، نماز مقدّم است.

مسأله 694 مستحبّ است پنج نماز را در پنج وقت به جا آورد، يعني هركدام را در وقت فضيلت خود انجام دهد و تنها فاصله دادن به مقدار نافله يا تعقيبات كافي نيست، بلكه معيار همان وقت فضيلت است.

مسأله 695 وقت فضيلت نماز ظهر تا موقعي است كه سايه شاخص به اندازه خود شاخص شود (منظور سايه اي است كه از ظهر به بعد پيدا مي شود) و وقت فضيلت عصر از موقعي كه

ص: 152

سايه شاخص به اندازه خود آن است تا موقعي كه به اندازه دو برابر آن شود و وقت فضيلت نماز مغرب از غروب است تا ناپديد شدن حمره مغربيّه (رنگ سرخي كه بعد از غروب آفتاب در مغرب ظاهر مي شود) و وقت فضيلت نماز عشاء از موقعي است كه سرخي مزبور ناپديد مي شود تا يك سوم از شب و وقت فضيلت نماز صبح از اوّل طلوع فجر سپيده صبح است تا موقعي كه هوا روشن شود.

كند.

مسأله 698 اگر در اثناء نماز عصر شك كند كه آيا نماز ظهر را خوانده يا نه، بايد به همان دستور كه در مسأله قبل گفته شد عمل كند، يعني نيّت را به ظهر برگرداند و بعداً عصر را بخواند، همچنين اگر در وسط نماز عشاء شك كند كه نماز مغرب را خوانده يا نه، بايد به دستور گذشته عمل كند.

مسأله 699 عدول از نماز قضا به نماز ادا و از نماز مستحب به نماز واجب، جايز نيست، ولي عدول از نماز ادا به قضا جايز است و اگر نماز قضا، قضاي همان روز باشد احتياط واجب اين است كه عدول كند و بعد از فراغت از نماز قضا، نماز ادا را بخواند، البته اين در صورتي است كه جاي عدول باقي باشد، مثلاً در صورتي مي تواند نيّت را به قضاي صبح برگرداند كه داخل ركعت سوم از نماز ظهر نشده باشد.

نافله ها دو ركعت دو ركعت خوانده مي شود).

مسأله 702 از يازده ركعت نافله شب هشت ركعت را به نيّت «نافله شب» و دو ركعت آن به نيّت «نافله شفع» و يك ركعت به نيّت «نافله وتر» به جا مي آورد.

مسأله 703 نافله شب از مهمترين نمازهاي نافله است كه در روايات اسلامي و قرآن مجيد روي آن تاكيد شده و تأثير عميقي در صفاي روح و پاكي قلب و تربيت نفوس انساني وحلّ مشكلات دارد و در كتب معروف دعا، آدابي براي آن ذكر كرده اند، مخصوصاً براي قنوت نافله وتر، رعايت اين آداب خوب است ولي مي توان نماز شب را بدون اين آداب مانند نمازهاي معمولي نيز انجام داد و كسي كه به علّتي نتواند آخر شب بيدار شود و نماز شب را بخواند مي تواند قبل از خواب آنها را به جا آورد.

مسأله 704 نماز نافله را مي توان نشسته خواند، ولي در اين صورت احتياط اين است كه هر دو ركعت را يك ركعت حساب كند، مثلاً به جاي هشت ركعت نافله ظهر ايستاده، شانزده ركعت نشسته بخواند.

مسأله 705 نافله ظهر و عصر در سفر ساقط است و نبايد خواند و احتياط آن است كه نافله عشا را نيز ترك كند، امّا بقيّه نافله هاي شبانه روزي يعني نافله صبح و مغرب و نافله شب در سفر ساقط نمي شود.

مسأله 706 چنان كه گفتيم نمازهاي نافله را بايد دو ركعت دو ركعت انجام داد، جز نافله وتر، كه يك ركعت است و اگر بخواهد نافله وتر را نشسته بخواند بايد دو نماز يك ركعتي جداگانه

ص: 155

به جا آورد.

حمد به جاي سوره اين آيه را مي خواند:

«وَ ذَا النُّونِ اِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ اَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنادي فِي الظُّلُماتِ اَنْ لا اِلهَ إلاّ اَنْتَ سُبْحانَكَ اِنّي كُنْتُ مِنَ الظّالِمينَ فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّيْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ كَذلِكَ نُنْجِي الْمُؤمِنينَ» و در ركعت دوم بعد از حمد به جاي سوره اين آيه را بخوانند: «وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُها إلاَّ هُو وَ يَعْلَمُ ما فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَة إلاّ يَعْلَمُها وَ لا حَبَّة فِي ظُلُماتِ الاْرْضِ وَ لا رَطْب وَ لا يَابِس إلاَّ في كِتاب مُبين» و در قنوت آن بگويند: «اَللّهُمَّ اِنّي اَسْئَلُكَ بِمَفاتِحِ الْغَيْبِ الَّتي لا يَعْلَمُهَا إلاَّ اَنْتَ اَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَ اَنْ تَفْعَلْ بِي كَذا وَ كَذا» و به جاي كلمه كذا و كذا حاجتهاي خود را بگويند و بعد بگويند: «اَللّهُمَّ اَنْتَ وَلِيُّ نِعْمَتِي وَ الْقادِرُ عَلي طَلِبَتي تَعْلَمُ حاجَتي فَأَسْئَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد عَلَيْهِ وَ عَلَيْهِمُ السّلامُ لَمّا قَضَيْتَها لِي».

كاملاً رو به قبله قرار گيرد، همين اندازه كه بگويند رو به قبله ايستاده يا نشسته كفايت مي كند.

مسأله 717 كسي كه نمي تواند نماز را نشسته بخواند بايد به پهلوي راست طوري بخوابد كه جلو بدنش روبه قبله باشد و اگر آن هم ممكن نيست به پهلوي چپ طوري بخوابد كه جلو بدنش رو به قبله باشد و اگر اين را هم نمي تواند بايد به پشت بخوابد بطوري كه كف پاهاي او رو به قبله باشد.

مسأله 718 در نماز احتياط و سجده و تشهّد فراموش شده نيز بايد رو به قبله باشد و در سجده سهو احتياط واجب نيز همين است.

مسأله 719 جايز است نماز مستحبّي را در حال راه رفتن و سواره بخواند و در اين حال لازم نيست رو به قبله باشد.

مسأله 720 براي تعيين قبله راههاي زيادي وجود دارد: نخست كوشش كند تا يقين حاصل نمايد و نيز مي تواند به گفته دو شاهد عادل و يا يك فرد مورد اطمينان كه از روي نشانه هاي حسّي شهادت مي دهد و يا به قول كسي كه از روي قاعده علمي قبله را مي شناسد و محلّ اطمينان است عمل كند و اگر اينها ممكن نشد بايد به گماني كه از محراب مسجد مسلمانان يا قبرهاي آنان يا از راههاي ديگر پيدا مي شود عمل نمايد.

مسأله 721 قبله نماهاي معمولي در صورتي كه سالم باشد از وسايل خوب براي شناخت قبله است و گمان حاصل از آن كمتر از گمان از راههاي ديگر نيست، بلكه غالباً دقيق تر است.

مسأله 722 به گفته صاحب منزل يا

ص: 158

مسؤول يك مسافرخانه و مانند آن در صورتي كه فرد بي مبالات نباشد مي توان اعتماد كرد.

مسأله 723 هرگاه راهي براي پيدا كردن قبله وجود نداشته باشد و قبله در ميان چهار سمت مختلف مردّد شود يك نماز به يك طرف كافي است، ولي احتياط مستحب آن است كه چهار نماز به چهار طرف بخواند و هرگاه در سه طرف يا دو طرف احتمال وجود قبله را مي دهد فقط به سمت آنها نماز بخواند.

مسأله 724 كسي كه مي خواهد به چند طرف نماز بخواند اگر بخواهد نماز ظهر و عصر يا مغرب و عشا را به جا آورد بهتر آن است نماز اوّل را به چند طرف تمام كند بعد نماز دوم را شروع نمايد.

مسأله 725 سر بريدن حيوانات نيز بايد رو به قبله باشد و هرگاه قبله را پيدا نكند بايد به گمان خود عمل نمايد و اگر تحصيل گمان ممكن نيست و نياز به سر بريدن حيوان دارد به هر طرف كه انجام دهد صحيح است و در مورد دفن مسلمان كه بايد رو به قبله باشد نيز به همين ترتيب بايد عمل كرد.

ساقط مي شود وگرنه همه گنه كارند و كسي كه مسجد را نجس كرده در اين حكم با ديگران تفاوتي ندارد.

مسأله 825 هرگاه نتواند مسجد را تطهير كند مثل اين كه مسافر و در حال عبور باشد، يا احتياج به كمك دارد و پيدا نكند، احتياط واجب آن است كه به ديگران كه مي توانند تطهير كنند اطّلاع دهد.

مسأله 826 هرگاه جايي از مسجد نجس شود كه تطهير آن بدون كندن يا خراب كردن ممكن نيست بايد آنجا را بكنند، يا اگر خرابي زيادي لازم نمي آيد خراب نمايند و بنابر احتياط واجب جايي را كه كنده اند يا خراب كرده اند به حالت اوّل بازگردانند و بهتر است كسي كه نجس كرده تعمير آن را بر عهده گيرد و اگر مخارجي داشته باشد بنابر احتياط واجب ضامن است.

مسأله 827 هرگاه مسجدي را غصب كنند و آن را از صورت مسجد بكلّي در آورند، بطوري كه ديگر به آن مسجد نگويند، باز هم نجس كردن آن بنا بر احتياط حرام است و تطهير آن لازم است.

مسأله 828 آلوده كردن حرم پيامبر (صلي الله عليه وآله) و امامان (عليهم السلام) اگر موجب هتك باشد حرام است و در اين صورت تطهير آن نيز واجب است، بلكه اگر بي احترامي هم نباشد احتياط آن است كه آن را تطهير كنند.

مسأله 829 نجس كردن فرش مسجد نيز حرام است و چنانچه نجس شود بايد آن را تطهير كرد و اگر خسارتي لازم آيد كسي كه آن را نجس كرده است ضامن است (بنابر احتياط واجب).

مسأله 830 بردن عين نجاست مانند خون و

ص: 160

بول در مسجد حرام است هر چند بي احترامي به مسجد نباشد بنابر احتياط واجب، مگر چيز جزئي كه گاه در لباس و بدن شخص وارد شونده يا در لباس بچّه هاي كوچك است، امّا بردن متنجّس (چيزي كه نجس شده مانند لباس و كفش نجس) در صورتي كه بي احترامي به مسجد نباشد و سبب آلودگي مسجد نيز نشود حرام نيست.

مسأله 831 اگر براي روضه خواني و مراسم سوگواري يا جشن مذهبي و مانند آن مسجد را چادر بزنند و سياهي بكوبند و اسباب چاي و غذا در آن ببرند، در صورتي كه اين كارها به مسجد ضرر نرساند و مانع نماز خواندن نشود اشكال ندارد.

مسأله 832 تزيين كردن مسجد به طلا اشكال دارد و همچنين احتياط آن است كه صورت چيزهايي كه روح دارد مثل انسان و حيوان در مسجد نقش نكنند.

مسأله 833 اگر مسجد خراب شود نمي توانند زمين آن را بفروشند يا داخل ملك و جادّه كنند، حتّي فروختن در و پنجره ها و چيزهاي ديگر مسجد حرام است و اگر مسجد خراب شود بايد آنها را صرف تعمير همان مسجد كنند و هرگاه به درد آن مسجد نخورد بايد در مساجد ديگر صرف شود و اگر به درد مساجد ديگر نيز نخورد بايد آن را بفروشند و پولش را اگر ممكن است صرف تعمير همان مسجد و گرنه صرف تعمير مسجد ديگر نمايند.

مسأله 834 ساختن مسجد مستحبّ است و هر قدر در جاي مناسبتر و بهتري باشد كه مسلمانان از آن بيشتر استفاده كنند بهتر است. تعمير مسجد نيز مستحبّ است و از بهترين كارها است

ص: 161

و اگر مسجد طوري خراب شود كه تعمير آن ممكن نباشد مي توانند آن را بكلّي خراب كنند و دوباره بسازند.

مسأله 835 مسجدي كه خراب نشده و قابل استفاده است اگر نياز به توسعه دارد مي توان آن را خراب كرد و بهتر و بزرگتر ساخت.

مسأله 836 تميز كردن مسجد و روشن كردن چراغ آن و كوشش در تأمين حوائج آن مستحبّ است و نيز مستحبّ است كسي كه مي خواهد به مسجد برود خود را خوشبو كند و لباس پاكيزه بپوشد و ته كفش خود را به هنگام ورود به مسجد وارسي كند كه آلوده نباشد و شايسته است موقع داخل شدن پاي راست و موقع بيرون آمدن پاي چپ را بگذارد و زودتر به مسجد آيد و ديرتر از مسجد بيرون رود.

مسأله 837 وقتي انسان وارد مسجد مي شود مستحبّ است دو ركعت نماز به قصد تحيّت و احترام مسجد بخواند و اگر نماز واجب يا مستحبّ ديگري بخواند كافي است.

مسأله 838 خوابيدن در مسجد و سخن گفتن درباره كارهاي دنيا و خواندن اشعاري كه نصيحت و مانند آن در آن نباشد مكروه است و همچنين انداختن آب دهان و بيني و اخلاط سينه در مسجد و بلند كردن صدا و داد و فرياد و آنچه با موقعيّت مسجد منافات دارد مكروه مي باشد.

مسأله 839 راه دادن بچّه و ديوانه به مسجد مكروه است ولي در صورتي كه آوردن بچّه ها توليد مزاحمتي نكند و آنها را به مسجد و نماز علاقه مند سازد مستحبّ است و گاه واجب.

مسأله 840 كسي كه سير و پياز و مانند

ص: 162

اينها خورده و بوي دهانش مردم را آزار مي دهد مكروه است به مسجد برود.

از گفتن «حَيَّ عَلَي خَيْرِ الْعَمَلِ»، دو مرتبه «قَدْ قامَتِ الصَّلاةُ» (يعني نماز برپا شد) اضافه مي شود.

مسأله 843 «اَشْهَدُ أَنَّ عَلِيَّاً وَلِيُّ اللّهِ» (يعني گواهي مي دهم كه علي وليّ خدا بر همه خلق است) جزء اذان و اقامه نيست، ولي خوب است بعد از «اَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ» به قصد تبرّك گفته شود، لكن به صورتي كه معلوم شود جزء آن نيست.

مسجد رود و ببيند نماز جماعت تمام شده، ولي صفها هنوز به هم نخورده است احتياط آن است كه براي نماز خود اذان و اقامه نگويد، به شرط اين كه براي جماعت اوّل اذان و اقامه گفته شده باشد.

مسأله 847 در جايي كه عدّه اي مشغول نماز جماعتند يا نماز آنان تازه تمام شده و صفها به هم نخورده است اگر كسي بخواهد فرادي يا با جماعت ديگري كه برپا مي شود نماز بخواند اذان و اقامه از او ساقط است به شرط اين كه براي آن نماز اذان و اقامه گفته باشند و نماز جماعت صحيح باشد و هر دو نماز در يك مكان و هر دو ادا و مربوط به يك وقت و در مسجد باشد.

مسأله 848 كسي كه اذان ديگري را مي شنود مستحبّ است هر جمله را كه مي شنود بازگو كند، بازگو كردن اقامه نيز به اميد ثواب مستحبّ است (و آن را حكايت اذان و اقامه گويند).

مسأله 849 اگر مرد اذان زن را بشنود اذان از او ساقط نمي شود، ولي اگر زن اذان مرد را بشنود اذان از او ساقط مي شود.

مسأله 850 در جماعتي كه مردان و زنان شركت دارند اذان و اقامه نماز جماعت را بايد مرد بگويد، ولي در جماعت زنان اذان و اقامه زنان كافي است.

[164]

مسأله 851 هرگاه كلمات اذان و اقامه را بدون ترتيب بگويد، مثلاً «اَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدَاً رَسُولُ اللّهِ» را قبل از «اَشْهَدُ اَنْ لا اِلَهَ إِلاَّ اللّهُ» بگويد، بايد برگردد و ترتيب را رعايت كند.

مسأله 852 ميان اذان و اقامه بايد زياد

ص: 165

فاصله ندهد و اگر فاصله بقدري باشد كه اقامه مربوط به آن اذان حساب نشود دوباره بگويد و همچنين ميان اذان و اقامه با نماز نبايد زياد فاصله شود و اِلاّ اذان و اقامه را اعاده نمايد.

مسأله 853 اذان و اقامه بايد به عربي صحيح گفته شود، بنابراين اگر غلط بگويد، يا ترجمه آنها را به فارسي يا زبان ديگر بگويد صحيح نيست.

مسأله 854 اذان و اقامه را قبل از داخل شدن وقت نماز نمي توان گفت و اگر بگويد باطل است.

مسأله 855 هرگاه پيش از گفتن اقامه شك كند كه اذان را گفته يا نه، اذان را بگويد، ولي اگر مشغول اقامه شود و شك كند، اعتنا به شك نكند، ولي اگر در جمله هاي اذان و اقامه شك كند احتياط آن است كه برگردد و به جا آورد.

مسأله 856 مستحبّ است در موقع اذان گفتن رو به قبله بايستد و با وضو باشد و صدا را بلند كند وبكشد و بين جمله هاي آن كمي فاصله دهد و در ميان آن حرف نزند.

مسأله 857 شايسته است كه بدن در موقع گفتن اقامه آرام باشد و اقامه را از اذان آهسته تر بگويد و فاصله جمله ها را كمتر كند و ميان اذان و اقامه يك گام بردارد، يا كمي بنشيند، يا سجده كند، يا دعا نمايد، يا دو ركعت نماز به جا آورد.

مسأله 858 بهتر است كسي راكه براي اذان معيّن مي كنند، عادل و وقت شناس و صدايش مناسب و بلند باشد و اذان را در جاي بلند بگويد و در صورتي كه از بلندگوها استفاده

ص: 166

شود مانعي ندارد گوينده اذان در محل پايين قرار گيرد.

مسأله 859 شنيدن اذان از راديو و مانند آن براي نماز كافي نيست، بلكه خود نمازگزاران به شرحي كه در بالا گفته شد بايد اذان بگويند.

مسأله 860 اذان گفتن به صورت غنا يعني آهنگي كه مناسب مجالس لهو و لعب است حرام و باطل است.

مسأله 861 احتياط واجب آن است كه اذان را هميشه به قصد نماز بگويند و گفتن اذان براي اعلام دخول وقت بدون قصد نماز بعد از آن مشكل است.

را باطل نمي كند، هرچند احتياط مستحب آن است كه آن را اعاده كند).

براي ريا نيست بلكه نماز خواندن در اوّل وقت يا در مسجد براي او راحت تر است اشكالي ندارد.

أَمَرْتَ الْمُحْسِنَ اَنْ يَتَجاوَزَ عَنِ الْمُسيئِ اَنتَ الْمُحْسِنُ وَ أَنَا الْمُسيئُ بِحَقِّ مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد صَلِّ عَلَي مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَ تَجاوَزْ عَنْ قَبِيحِ ما تَعْلَمُ مِنّي. يعني: «اي خداي نيكوكار! بنده گنهكارت به در خانه تو آمده است تو امر كرده اي كه نكوكار از گنهكار بگذرد،تو نيكو كاري و من گنهكارم، به حقّ محمّد و آل محمّد رحمتت را بر محمّد و آل محمّد بفرست و از كارهاي زشتي كه مي داني از من سرزده بگذر!»

مسأله 877 مستحبّ است در موقع گفتن تكبيرة الاحرام و ساير تكبيرهاي نماز دستها را تا مقابل گوش بالا ببرد.

مسأله 878 هرگاه شك كند كه تكبيرة الاحرام را گفته يا نه، چنانچه مشغول خواندن حمد شده است به شك خود اعتنا نكند واگر چيزي نخوانده بايد تكبير را بگويد و هرگاه مي داند تكبيرة الاحرام را گفته امّا شك دارد كه صحيح گفته است يا نه، اگر اين شك بعد از گفتن تكبير پيدا شود اعتنا نكند.

881 در موقع قيام نبايد بدن و پاها را حركت دهد و به طرفي خم شود يا به جايي تكيه كند، ولي اگر از روي ناچاري باشد مانعي ندارد.

مسأله 882 هرگاه در حال قيام براي حمد و سوره از روي فراموشي بدن و پاها را حركت دهد يا به طرفي خم شود نماز باطل نيست، امّا اگر در موقع تكبيرة الاحرام و قيام متّصل به ركوع باشد، بنابر احتياط واجب بايد نماز را تمام كند و اعاده نمايد.

مسأله 883 هرگاه در موقع قيام روي يك پا بايستد نمازش اشكال دارد، ولي لازم نيست سنگيني بدن را بطور مساوي روي هر دو پا قرار دهد.

مسأله 884 اگر پاها را بيش از اندازه گشاد بگذارد بطوري كه از شكل ايستادن بيرون رود نمازش باطل است، مگر اين كه ناچار باشد.

مسأله 885 هرگاه در نماز مي خواهد كمي جلو يا عقب رود يا بدن را كمي به طرف راست و چپ حركت دهد بايد چيزي نگويد ولي «بِحَوْلِ اللّهِ وَ قُوَّتِهِ اَقُومُ وَ اَقْعُدُ» را بايد در حال برخاستن بگويد.

مسأله 886 در موقع ذكرهاي واجب نماز نيز بايد بدن آرام باشد، بلكه احتياط واجب آن است كه در ذكرهاي مستحب نيز اين معني رعايت شود.

مسأله 887 هرگاه در حال حركت بدن ذكر بگويد مثلاً موقع رفتن ركوع يا در حال رفتن به سجده تكبير آن را بگويد، احتياط آن است كه نماز را دوباره بخواند، مگر آن كه قصدش مطلق ذكر باشد، يعني نه آن تكبير مخصوصي كه مثلاً قبل از سجده در حال ايستادن گفته مي شود، بلكه از آنجا كه

ص: 171

ذكر خدا در هر جاي نماز خوب است تكبير مي گويد.

مسأله 888 هرگاه در موقع قرائت حمد و سوره يا تسبيحات بي اختيار بقدري حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج شود و يا مثلاً در ميان جمعيّت باشد و به او تنه بزنند و او را حركت دهند احتياط واجب آن است كه بعد از آرام گرفتن بدن آنچه را در حال حركت خوانده دوباره بخواند.

مسأله 889 هرگاه در بين نماز از ايستادن عاجز شود بايد بنشيند و اگر از نشستن هم عاجز شود بايد بخوابد، ولي تا بدنش آرام نگرفته بايد چيزي نخواند.

مسأله 890 كسي كه نمي تواند ايستاده نماز بخواند بايد بنشيند، ولي اگر بتواند بايستد و به عصا يا ديوار و مانند آن تكيه كند، يا پاهايش را از هم دور بگذارد بايد ايستاده نماز بخواند، مگر اين كه فوق العاده براي او زحمت داشته باشد، همچنين مادام كه مي تواند نشسته نماز بخواند هرچند به چيزي تكيه كند بايد خوابيده نماز نخواند و هرگاه نتواند بايد به پهلوي راست بخوابد، بطوري كه جلو بدن او رو به قبله باشد و اگر نتواند به پهلوي چپ و اگر آن هم ممكن نيست به پشت بخوابد بطوري كه كف پاهاي او رو به قبله باشد.

مسأله 891 كسي كه مي تواند قسمتي از نماز را ايستاده بخواند واجب است آن مقدار را بايستد و بقيّه را بنشيند و اگر نتوانست بخوابد.

مسأله 892 هرگاه كسي بر اثر ناتواني نماز را خوابيده بخواند، اگر در بين نماز بتواند بنشيند بايد آن مقدار را كه مي تواند، بنشيند و

ص: 172

يا اگر مي تواند برخيزد و همچنين كساني كه نشسته نماز مي خوانند و در اثناء نماز توانايي ايستادن پيدا مي كنند بايد بايستند، ولي تا بدن آرام نگرفته است چيزي نخوانند.

مسأله 893 كسي كه احتمال مي دهد تا آخر وقت بتواند ايستاده نماز بخواند بنابر احتياط واجب در اوّل وقت نماز نخواند.

مسأله 894 هرگاه توانايي بر ايستادن دارد امّا مي داند يا احتمال عقلائي مي دهد كه براي او ضرر داشته باشد، يا بيماري اش طولاني مي شود، يا مثلاً زخم يا شكستگي استخوان او دير التيام پيدا مي كند، بايد نشسته نماز بخواند و اگر آن هم ضرر دارد خوابيده نماز بخواند.

مسأله 895 شايسته است در حال ايستادن بدن را راست نگه دارد، شانه ها را پايين بيندازد، دستها را روي رانها بگذارد، انگشتها را به هم بچسباند، سنگيني بدن را بطور مساوي روي دو پا بيندازد و به محل سجده نگاه كند و با خضوع و خشوع باشد، مردان كمي پاها را باز بگذارند و زنان به هم بچسبانند.

عجله براي كار مهمّي داشته باشد.

مسأله 898 واجب است قرائت حمد قبل از سوره باشد و اگر عمداً برخلاف اين انجام دهد نمازش باطل است اگر از روي اشتباه باشد چنانچه قبل از ركوع يادش بيايد بايد برگردد و درست بخواند، امّا اگر بعد از رسيدن به حدّ ركوع يادش بيايد نمازش صحيح است، همچنين اگر حمد يا سوره يا هر دو را فراموش كند.

مسأله 899 هرگاه در نماز واجب يكي از چهار سوره اي را كه آيه سجده دارد (1) عمداً بخواند بنابراحتياط واجب بايد سجده را به جا آورد سپس برخيزد و حمد و سوره ديگري بخواند و نماز را تمام كند و بعد اعاده نمايد و چنانچه سهواً مشغول خواندن سوره سجده شود اگر قبل از رسيدن به آيه سجده متوجّه گردد بايد آن سوره را رها كرده و سوره ديگري بخواند و اگر از نصف گذشته باشد احتياطاً نماز را

1. سوره الم سجده سوره حم سجده (فصّلت) سوره والنّجم و سوره اقرأ (علق). اعاده كند اگر بعد از خواندن آيه سجده بفهمد بايد به ترتيب بالا عمل كند.

مسأله 900 خواندن سوره هاي سجده در نمازهاي مستحب مانعي ندارد و بايد به دنبال آيه سجده، سجده كند، سپس برخيزد و نماز را ادامه دهد.

مسأله 901 در نمازهاي مستحبّي مي توان سوره را ترك كرد حتّي آن نماز مستحبّي كه بهواسطه نذر كردن واجب شده باشد، ولي نمازهاي مستحبّي مخصوصي كه سوره هاي خاصّي دارد بايد به دستور آن عمل كرد.

مسأله 902 مستحبّ است در ركعت اوّل نماز ظهر روز جمعه بعد از حمد، سوره جمعه بخواند

ص: 174

در ركعت دوم، سوره منافقين را و هرگاه مشغول يكي از اينها شود احتياط واجب آن است كه به سوره ديگري عدول نكند.

مسأله 903 عدول كردن از سوره «قُلْ هُوَ اللّهُ»، يا سوره «قُلْ يا اَيُّهَا الْكافِرُونَ» به سوره ديگري در هر نماز باشد جايز نيست، جز در نماز جمعه كه اگر به جاي سوره جمعه و منافقين يكي از اين دو سوره را بخواند پيش از آن كه به نصف برسد مي تواند آن را رها كرده، سوره جمعه و منافقين را بخواند.

مسأله 904 هرگاه غير سوره «قُلْ هُوَ اللّهُ» و «قُلْ يا اَيُّهَا الْكافِرُونَ» را در نماز بخواند مي تواند آن را رها كرده و سوره ديگري را بخواند، به شرط اين كه به نصف نرسيده باشد.

مسأله 905 هرگاه مقداري از سوره را فراموش كند، يا از جهت تنگي وقت نتواند به آن ادامه دهد، مي تواند آن را رها كرده و سوره ديگري را بخواند، خواه از نصف گذشته باشد و خواه سوره «قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ» و يا «قُلْ يا اَيُّهَا الْكافِرُونَ» باشد يا نه.

مسأله 906 واجب است مردان حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند و حمد و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانند و زنان نيز بايد حمد و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانند، امّا حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را مي توانند بلند يا آهسته بخوانند، ولي اگر نامحرم صداي آنها را بشنود احتياط مستحب آن است كه آهسته بخوانند.

مسأله 907 در جايي كه بايد حمد و سوره را بلند

ص: 175

بخواند اگر عمداً يك كلمه را آهسته بخواند نماز باطل است، همچنين در جايي كه بايد آهسته بخواند اگر يك كلمه را بلند بخواند نماز باطل مي شود.

مسأله 908 هرگاه در جايي كه بايد قرائت را بلند بخواند عمداً آهسته بخواند يا در جايي كه بايد آهسته بخواند عمداً بلند بخواند نمازش باطل است، ولي اگر از روي فراموشي، يا ندانستن مسأله باشد، صحيح است، مگر اين كه در ياد گرفتن مسأله كوتاهي كرده باشد كه بنابر احتياط واجب اعاده مي كند.

مسأله 909 هرگاه در اثناء حمد و سوره متوجّه شود مقداري را بر خلاف دستور بالا سهواً بلند يا آهسته خوانده لازم نيست برگردد، هرچند بهتر است كه برگردد و صحيح بخواند.

مسأله 910 هرگاه كسي در قرائت و ذكر نماز صداي خود را بيش از حدّ معمول بلند كند و با فرياد بخواند نمازش باطل است.

مسأله 911 بايد قرائت و ذكر نماز را صحيح بخواند و اگر نمي داند ياد بگيرد، امّا كساني كه نمي توانند تلفّظ صحيح را ياد بگيرند بايد همانطور كه مي توانند بخوانند و براي چنين اشخاصي بهتر است كه تا مي توانند نماز خود را با جماعت به جا آورند.

مسأله 912 كسي كه در ياد گرفتن قرائت و ذكر نماز كوتاهي كرده نمازش باطل است و اگر وقت تنگ شده احتياط واجب آن است كه با جماعت نماز بخواند و اگر دسترسي به جماعت ندارد نمازش در تنگي وقت صحيح است.

مسأله 913 كسي نمي تواند براي ياد دادن واجبات نماز، مزد بگيرد (بنابراحتياط واجب) امّا براي مستحبّات مانعي ندارد، مگر اين كه از

ص: 176

شعائر دين باشد يا حفظ احكام الهي منوط به تعليم آن گردد.

مسأله 914 هرگاه يكي از كلمات حمد و سوره يا ذكرهاي ديگر نماز را نداند، يا زير و زبر آن را غلط بخواند، يا حرفي را به حرف ديگري تبديل كند، مثلاً به جاي (ض) (ز) بگويد بطوري كه از نظر لغت عرب غلط باشد، نماز او باطل است.

مسأله 915 هرگاه كلمه يا تلفّظ آيه يا ذكري را صحيح مي دانسته و مدّتي در نمازها خوانده وبعد مي فهمد غلط بوده، نمازش اعاده ندارد، هرچند احتياط مستحب اعاده يا قضاي آن است.

مسأله 916 لازم نيست آنچه را علماي تجويد براي بهتر خواني قرآن ذكر كرده اند رعايت كند، بلكه لازم است طوري بخواند كه بگويند عربي صحيح است هرچند رعايت دستورات تجويد بهتر است.

مسأله 917 احتياط واجب آن است كه در نماز، وقف به حركت ننمايد و معني وقف به حركت آن است كه زير و زبر آخر كلمه را بگويد امّا بين آن كلمه و كلمه بعد فاصله دهد، مثل اين كه بگويد: اَللّهُ اَكْبَرُ (و آخر آن را پيش دهد) امّا مدّتي سكوت كند بعد بِسْمِ اللّه را شروع نمايد، ولي وصل به سكون مانعي ندارد، هرچند ترك آن بهتر است، معني وصل به سكون اين است كه آخر جمله را بدون زير و زبر بخواند و بلافاصله آيه يا كلمه بعد را بگويد.

مسأله 918 در ركعت سوم و چهارم نمازهاي سه ركعتي و چهار ركعتي مخير است كه حمد بخواند (بدون سوره) يا سه مرتبه تسبيحات اربعه يعني «سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا اِلهَ

ص: 177

إِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ» بگويد، بلكه يك مرتبه نيز كافي است و مانعي ندارد در يك ركعت حمد و در ركعت ديگر تسبيحات بگويد.

مسأله 919 واجب است در ركعت سوم و چهارم نماز، حمد يا تسبيحات اربعه را آهسته بخوانند، حتّي بِسْم اللّه را (بنابر احتياط واجب).

مسأله 920 اگر در ركعت اوّل و دوم نماز به گمان اين كه ركعت سوم و چهارم است تسبيحات بگويد، چنانچه پيش از ركوع متوجّه شود بايد برگردد و حمد و سوره بخواند و اگر در ركوع يا بعد از آن بفهمد نمازش صحيح است و احتياط مستحب آن است كه دو سجده سهو به جا آورد.

مسأله 921 اگر در ركعت سوم يا چهارم مي خواست حمد بخواند تسبيحات به زبانش آمد، يا بعكس مي خواست تسبيحات بخواند حمد به زبانش آمد، كافي نيست،

بايد برگردد و دوباره حمد يا تسبيحات را بخواند، ولي اگر هر دو در نيّت او بوده است هر كدام به زبانش آيد كافي است.

مسأله 922 مستحبّ است بعد از تسبيحات استغفار كند مثلاً بگويد: «اَسْتَغْفِرُ اللّهَ رَبِّي وَ اَتُوبُ اِلَيْهِ» يا بگويد: «اَللّهُمَّ اغْفِرْ لي».

مسأله 923 اگر در ركوع يا بعد از آن شك كند كه تسبيحات را خوانده يا نه، اعتنا به شك نكند، امّا اگر هنوز به اندازه ركوع خم نشده احتياط واجب آن است كه برگردد و بخواند.

مسأله 924 هرگاه در آيه و يا ذكري از نماز شك كند بايد آن را تكرار كند تا صحيح بگويد، امّا اگر به حدّ وسواس برسد بايد اعتنا نكند و اگر اعتنا كند نمازش اشكال دارد و

ص: 178

بنابر احتياط واجب بايد دوباره بخواند.

مسأله 925 مستحبّ است در ركعت اوّل نماز پيش از خواندن حمد بگويد:«اَعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيمِ» و نيز مستحبّ است امام جماعت «بِسْمِ اللّه» را در ركعت اوّل و دوم نماز ظهر و عصر در جماعت بلند بگويد، همچنين مستحبّ است حمد و سوره و اذكار نماز را شمرده بخواند و آيات را به هم نچسباند و مخصوصاً به معني آنها توجّه داشته باشد و اگر نماز را با جماعت مي خواند بعد از تمام شدن حمد امام، به اميد ثواب پروردگار بگويد: «اَلْحَمْدُ لِلّهِ رِبِّ الْعالَمينَ» و بعد از خواندن سوره «قُلْ هُوَ اللّه اَحَدٌ» يك يا دو يا سه مرتبه بگويد: «كَذلِكَ اللّهُ رَبِّي» يا «كَذلِكَ اللّهُ رَبُّنَا».

مسأله 926 شايسته است در نمازها در ركعت اوّل سوره «اِنّا اَنْزَلْناهُ» و در ركعت دوم سوره «قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ» را بخواند و هيچ سوره اي را در هر دو ركعت تكرار نكند، مگر سوره «قُلْ هُوَ اللّهُ» و سزاوار نيست در تمام نمازهاي شبانه روز سوره «قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ» را ترك كند و بهتر است سوره هايي براي نماز انتخاب شود كه مردم را متوجّه اموري كه به آن نياز دارند و ترك گناهاني كه به آن آلوده اند كند.

بلند است كه اگر كمي خم شود به زانو مي رسد، يا زانويش خيلي پايين است چنين كسي بايد به اندازه معمول خم شود.

مسأله 929 كسي كه نماز نشسته مي خواند براي ركوع بايد بقدري خم شود كه بگويند ركوع كرده است.

مسأله 930 خم شدن بايد به قصد ركوع باشد، بنابراين اگر بدون اين قصد خم شود نمي تواند آن را ركوع حساب كند، بلكه بايد بايستد و به قصد ركوع خم شود.

مسأله 931 در ركوع واجب است ذكر بگويد، ذكر ركوع بنابر احتياط واجب سه مرتبه «سُبْحانَ اللّهِ» يا يك مرتبه «سُبْحانَ رِبِّيَ الْعَظِيمِ وَ بِحَمْدِهِ» است كه بايد به عربي صحيح گفته شود و مستحبّ است آن را سه يا پنج يا هفت مرتبه تكرار كند.

مسأله 932 در موقع ذكر واجب بايد بدن آرام باشد و براي ذكر مستحب نيز اگر آن را به قصد ذكر ركوع مي گويد آرام بودن بدن لازم است.

مسأله 933 هرگاه در موقعي كه مشغول ذكر واجب است كسي به او تنه بزند، يا به علّت ديگري بدن از آرامش بيرون رود، بايد بعد از آرام گرفتن دوباره ذكر را بگويد، ولي حركات مختصر اشكال ندارد.

مسأله 934 هرگاه ذكر را قبل از رسيدن به حدّ ركوع و آرام گرفتن بدن بگويد بايد آن را بعد از آرام گرفتن اعاده كند، حتّي اگر عمداً اين كار را كند احتياط اين است كه نماز را نيز بعداً اعاده نمايد.

مسأله 935 هرگاه پيش از تمام شدن ذكر واجب عمداً سر از ركوع بردارد نمازش باطل است و اگر سهواً باشد چنانچه پيش از خارج

ص: 180

شدن از حال ركوع متوجّه شود بايد در حال آرامي بدن دوباره ذكر را بگويد و اگر بعد از آن كه از حال ركوع خارج شد متوجّه گردد، نمازش صحيح است.

مسأله 936 كسي كه نمي تواند به اندازه ركوع خم شود اگر بتواند بايد به چيزي تكيه كند و ركوع نمايد و اگر آن هم ممكن نشود بايد به هر اندازه كه ممكن است خم شود و اگر هيچ نتواند خم شود بايد ركوع را به صورت نشسته انجام دهد، و اگر آن هم ممكن نشود در حال ايستاده با سر اشاره مي كند و اگر اين را هم نتواند به نيّت ركوع چشمها را بر هم مي گذارد و ذكر را مي گويد و به نيّت برخاستن از ركوع چشمها را بازمي كند.

مسأله 937 هرگاه كسي مي تواند ركوع كند امّا به خاطر بيماري يا علّت ديگري نمي تواند به اندازه ذكر واجب توقّف كند بايد پيش از آن كه از حال ركوع خارج شود ذكر واجب را بگويد هرچند بدن آرام نباشد و اگر نتواند، در حال برخاستن ذكر را تمام كند.

مسأله 938 هرگاه كسي بر اثر پيري خميده شده، يا به خاطر بيماري يا به علّت ديگر به حالتي شبيه ركوع درآمده، بايد در موقع نماز آن قدر كه مي تواند كمر را براي قرائت راست كند و اگر نمي تواند قدري كمر را قبل از ركوع راست كند سپس به حال ركوع در آيد و اگر آن هم ممكن نشود براي انجام ركوع كمي بيشتر خم شود، به شرط اين كه از حالت ركوع خارج نگردد و اگر

ص: 181

آن هم ممكن نشود احتياط اين است كه هم با سر اشاره كند و هم قصد كند كه آن حالتش جزء ركوع باشد.

مسأله 939 ركوع از واجبات ركني است كه اگر ترك شود يا در يك ركعت دو ركوع يا بيشتر به جا آورد نماز باطل است خواه عمداً باشد يا از روي سهو و فراموشي.

مسأله 940 بعد از تمام شدن ركوع، واجب است راست بايستد و بعد از آرام گرفتن بدن به سجده رود و اگر عمداً اين كار را ترك كند نمازش باطل است، امّا اگر از روي سهو باشد اشكالي ندارد.

مسأله 941 هرگاه ركوع را فراموش كند و پيش از سجده اوّل يا ميان دو سجده، يا قبل از آن كه پيشاني براي سجده دوم به زمين رسد متوجّه شود، بايد برگردد و بايستد و بعد به ركوع رود.

مسأله 942 مستحبّ است پيش از رفتن به ركوع در حالي كه راست ايستاده «اللّهُ اَكْبَرُ» بگويد و در حال ركوع زانوها را عقب دهد و پشت را صاف نگه دارد، گردن را بكشد و مساوي پشت نگه دارد و ميان دو قدم نگاه كند و بعد از آن كه از ركوع برخاست و راست ايستاد در حالي كه بدن آرام است بگويد: «سَمِعَ اللّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ».

مسأله 943 در احكام ركوع فرقي بين نماز واجب و مستحب نيست، حتّي زيادي ركوع بنابر احتياط واجب.

جاي دو سجده چهار سجده به جا آورد نماز باطل است، امّا زيادي يا كمي يك سجده به شرط اين كه از روي سهو باشد نماز را باطل نمي كند.

مسأله 945 در سجده بايد هفت موضع بر زمين قرار گيرد: پيشاني، كف دستها، سر دو زانو، سرد وانگشت بزرگ پا و هرگاه يكي از اين اعضا را عمداً بر زمين نگذارد سجده اش باطل است و اگر سهواً پيشاني را به زمين نگذارد باز سجده باطل است، امّا اگر پيشاني به زمين باشد و بعضي ديگر از اعضا را سهواً به زمين نگذارد سجده صحيح است.

را اعاده كند.

مسأله 949 هنگامي كه مشغول ذكر نيست مي تواند بعضي از اعضاي هفتگانه را جز پيشاني از زمين بردارد، يا جا به جا كند، ولي در موقع ذكر جايز نيست.

مسأله 950 بعد از سجده اوّل بايد بنشيند تا بدن آرام گيرد، سپس به سجده رود.

مسأله 951 بنابر احتياط واجب جاي پيشاني نمازگزار بايد از جاي زانوهايش بيش از چهار انگشت بسته، بالاتر و پايين تر نباشد، همچنين جاي پيشاني نسبت به جاي انگشتان پاي او، خواه زمين سراشيبي باشد يا نباشد.

مسأله 952 هرگاه پيشاني را سهواً بر جايي بگذارد كه از محلّ زانوها يا انگشتان پا بيش از چهار انگشت بسته، پست تر و بلند تر باشد، اگر بلندي به حدّي است كه به آن سجده نمي گويند بايد سر را بردارد و روي چيزي بگذارد كه بلندي آن از چهار انگشت بسته كمتر است، امّا اگر بقدري است كه سجده به آن مي گويند واجب است پيشاني را از روي آن به روي چيزي بكشد كه به اندازه چهار انگشت بسته يا كمتر است و اگر كشيدن پيشاني ممكن نيست، احتياط آن است كه نماز را تمام كند و دوباره بخواند.

مسأله 953 پيشاني بايد روي چيزي قرار گيرد كه سجده بر آن صحيح است و شرح آن به خواست خدا در مسائل آينده ذكر مي شود و اگر حايلي در اين وسط باشد مانند موي سر يا چرك بودن مهر به حدّي كه پيشاني به خود مهر نرسد سجده باطل است، ولي تغيير رنگ مهر اشكالي ندارد.

مسأله 954 هرگاه نتواند كف دستها را بر زمين بگذارد

ص: 184

بايد پشت دستها را به زمين بگذارد و اگر آن هم ممكن نيست مچ دستها را بر زمين بگذارد و چنانچه آن هم ممكن نباشد بنابر احتياط واجب هر جاي دست تا آرنج ممكن شود روي زمين مي گذارد و در صورتي كه نتواند، بازو را بگذارد.

مسأله 955 بنابر احتياط واجب بايد هنگام سجده سر دو انگشت پاها بر زمين باشد و انگشتهاي ديگر كافي نيست، حتّي اگر ناخن انگشت بزرگ پا طوري بلند باشد كه سر انگشت به زمين نرسد اشكال دارد.

مسأله 956 كسي كه مقداري از شست پايش بريده شده بايد بقيّه را بر زمين بگذارد و اگر چيزي نمانده بقيّه انگشتان را بگذارد و اگر انگشت ندارد، مقداري از پا كه باقيمانده بر زمين مي گذارد.

مسأله 957 هرگاه بطور غير معمول سجده كند مثلاً بخوابد و هفت عضو بدن را بر زمين بچسباند سجده اش باطل است.

مسأله 958 هرگاه در پيشاني دمل و مانند آن باشد و نتواند آن را بر مهر و مانند آن بگذارد مي تواند مهر را دركنار پيشاني يا در هر دو طرف قرار دهد و مهر را در هر دو طرف آن قدر از زمين بلند كند كه دمل در وسط آن قرار گيرد به شرط اين كه از چهار انگشت بسته بلندتر نباشد و هرگاه دمل يا زخم تمام پيشاني را گرفته باشد بايد به يكي از دو طرف بيرون پيشاني سجده كند و اگر ممكن نيست چانه را بر مهر مي گذارد و اگر آن هم ممكن نيست هر جاي از صورت كه ممكن شود بر مهر بگذارد و اگر به

ص: 185

هيچ جاي از صورت ممكن نشود بايد به اندازه اي كه مي تواند خم شود.

مسأله 959 كسي كه نمي تواند پيشاني را بر زمين بگذارد بايد به اندازه اي كه مي تواند خم شود و مهر يا چيز ديگري كه سجده بر آن صحيح است بر محلّ بلندتري قرار دهد كه پيشاني به آن برسد و كف دستها و زانوها و انگشتان را بطور معمول بر زمين بگذارد هرگاه نتواند خم شود بايد با سر اشاره كند و الاّ با چشمها اشاره مي نمايد، يعني آن را به قصد سجده مي بندد و به نيّت سر برداشتن باز مي كند و در هر صورت احتياط واجب آن است كه مهر را بلند كند و بر پيشاني بگذارد، اگر هيچ يك از اينها را نتواند احتياط اين است كه در قلبش نيّت سجده كند.

مسأله 960 هرگاه پيشاني بي اختيار از جاي سجده بلند شود و برگردد، يك سجده حساب مي شود، چه ذكر سجده را گفته باشد يا نه، ولي اگر اختياراً آن را بردارد اگر قبل از ذكر و از روي عمد باشد نمازش باطل است و الاّ اشكال ندارد.

مسأله 961 در مورد تقيّه مي تواند بر فرش و مانند آن سجده نمايد و لازم نيست براي نماز به جاي ديگري رود تا روي مهر سجده كند، ولي اگر در همان جا بتواند روي سنگ يا بوريا و مانند آن سجده كند واجب است.

مسأله 962 سجده كردن روي چيزي كه بدن روي آن آرام نمي گيرد اشكال دارد، ولي چنان كه قبلاً نيز گفتيم اگر در كشتي و قطار و مانند

ص: 186

آن بتواند واجبات نماز را در حال حركت رعايت كند نمازش صحيح است، اگر انسان روي تشك يا چيز ديگري سجده كند كه بدن در اوّل آرام نيست و بعد آرام مي گيرد مانعي ندارد.

مسأله 963 هرگاه زمين گِل باشد كه اگر بخواهد سجده كند بدن و لباس او آلوده مي شود مي تواند ايستاده نماز بخواند و براي سجده با سر اشاره كند.

مسأله 964 بعد از سجده دوم در جايي كه تشهّد واجب نيست بهتر است لحظه اي بنشيند سپس براي ركعت بعد برخيزد.

پيداست بايد فورا آن را بپوشاند، به شرط اين كه كاري كه صورت نماز را بر هم مي زند به جا نياورد و چنانچه پوشاندن آن زياد طول بكشد احتياط واجب آن است خود را بپوشاند و نماز را تمام كند و دوباره بخواند.

مسأله 731 هرگاه بعد از نماز بفهمد كه مقدار واجب را در حال نماز نپوشانده، نمازش صحيح است.

مسأله 732 انسان مي تواند خود را در نماز با برگ درختان يا علف بپوشاند، ولي احتياط مستحب آن است هنگامي از اينها استفاده كند كه چيز ديگري نباشد.

مسأله 733 اگر چيزي غير از گِل در اختيار ندارد بايد بدن خود را با آن بپوشاند و نماز بخواند.

مسأله 734 هرگاه برهنه است و چيزي براي پوشانيدن بدن در نماز ندارد، چنانچه احتمال مي دهد تا آخر وقت پيدا كند، احتياط آن است كه نماز را به تأخير اندازد و اگر پيدا نكرد چنانچه كسي او را مي بيند بايد نشسته نماز بخواند و عورت خود را به اين وسيله بپوشاند و اگر كسي او را نمي بيند ايستاده نماز بخواند و بنابر احتياط واجب عورت را با دست بپوشاند و ركوع و سجود را با اشاره انجام دهد و براي سجود سر را قدري پايين تر بياورد.

736 اگر كسي عمداً با لباس يا بدن نجس نماز بخواند نمازش باطل است، حتّي اگر به خاطر ياد نگرفتن مسأله باشد.

مسأله 737 اگر خبر ندارد كه بدن يا لباسش نجس است و بعد از نماز بفهمد، نمازش صحيح است، امّا اگر قبلاً باخبر بوده و فراموش كرده و با آن نماز خوانده بايد نماز را اعاده كند، خواه در وسط نماز يادش بيايد، يا بعد از نماز و اگر وقت نماز گذشته بايد قضا كند.

مسأله 738 هرگاه كسي مشغول نماز است و در وسط نماز لباس يا بدن او نجس شود، يا بفهمد لباس يا بدن او نجس شده است امّا نداند همان موقع نجس شده يا از قبل نجس بوده، چنانچه آب در دسترس اوست و آب كشيدن بدن يا لباس يا عوض كردن آن نماز را به هم نمي زند بايد همان موقع آن را آب بكشد، يا عوض كند، سپس نماز را ادامه دهد و اگر ممكن نيست بايد نماز را بشكند و با بدن و لباس پاك نماز بخواند و اين در صورتي است كه وقت تنگ نباشد و الاّ با همان حال نماز مي خواند و صحيح است.

مسأله 739 كسي كه بعد از نماز بفهمد بدن يا لباسش نجس بوده نمازش صحيح است، خواه در وقت باشد يا بعد از وقت.

مسأله 740 هرگاه لباس يا بدن نجس بوده و آن را آب بكشد و يقين به پاكي آن پيدا كند و نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد هنوز پاك نشده است، نماز او صحيح است و براي نمازهاي بعد بايد آن را پاك كند.

ص: 189

سأله 741 هرگاه در لباس خود خوني ببيند و يقين كند كه به مقدار كمتر از درهم است و يا خون زخم و دمل است كه براي نماز اشكال ندارد و با آن نماز بخواند، بعد بفهمد خون بيش از مقدار درهم بوده، يا خون از غير زخم و دمل است نمازش صحيح است.

مسأله 742 هرگاه نجس بودن چيزي را فراموش كند و بدن يا لباسش با رطوبت به آن ملاقات كند و نماز بخواند بعد يادش بيايد نماز او صحيح است، ولي اگر بدنش با رطوبت به چيزي كه نجس بودن آن را فراموش كرده ملاقات كند و بدون آن كه خود را آب بكشد، غسل كند، غسل و نمازش باطل است.

مسأله 743 كسي كه يك لباس بيشتر ندارد هرگاه بدن و لباس او هر دو نجس شود و به اندازه آب كشيدن يكي از آن دو بيشتر آب ندارد احتياط واجب آن است كه بدن را آب بكشد و نماز را با همان لباس نجس بخواند، ولي اگر نجاست لباس شديد تر باشد (مثلاً نجاستش از بول باشد كه بايد آن را با آب قليل دو مرتبه شست و نجاست بدن مثلاً از خون باشد كه يك مرتبه شستن كافي است) احتياط واجب آن است كه لباس را بشويد و با نجاست بدن نماز را بخواند.

مسأله 744 هرگاه كسي غير از لباس نجس لباس ديگري در اختيار ندارد واحتمال نمي دهد تا آخر وقت لباس پاك پيدا كند بايد با همان لباس نماز بخواند.

مسأله 745 كسي كه دو لباس دارد و مي داند يكي از آن دو نجس است

ص: 190

امّا نمي داندكداميك از آنهاست با هيچ كدام نمي تواند نماز بخواند و بايد هر دو را آب بكشد و اگر توانايي بر اين كار نداشته باشد بايددو نماز جداگانه با آن دو لباس بخواند.

شرط دوّم - غصبي نبودن

مسأله 746 لباس نمازگزار بنابر احتياط واجب بايد مباح باشد و اگر عمداً در لباس غصبي نماز بخواند حتّي اگر نخ يا دكمه آن غصبي باشد نماز را اعاده كند، ولي اگر نمي دانست غصبي است و با آن نماز خواند نمازش صحيح است، همچنين اگر قبلاً مي دانسته غصبي است و بعد فراموش كرده، مگر اين كه غاصب خود نمازگزار باشد، به اين معني كه چيزي را غصب كرده و بعد فراموش نموده و با آن نماز خوانده است در اينجا احتياط واجب آن است كه اعاده نمايد.

مسأله 747 چنانچه در اثناء نماز متوجّه شود كه لباس او غصبي است اگر چيز ديگري كه عورت او را بپوشاند در تن دارد بايد لباس غصبي را بيرون آورد و نماز را ادامه دهد و اگر چيز ديگري در تن ندارد نماز را بشكند و با لباس غير غصبي نماز بخواند.

مسأله 748 اگر كسي براي حفظ جان خود با لباس غصبي نماز بخواند نمازش صحيح است، همچنين اگر براي حفظ آن لباس از دستبرد دزد و مانند آن، آن را بپوشد، نمازش درست است.

مسأله 749 اگر با پولي كه خمس يا زكات آن را نداده لباس بخرد، نماز در آن لباس اشكال دارد، همچنين اگر لباسي را نسيه بخرد امّا در موقع معامله قصدش اين باشد كه از پولي كه خمس يا زكات

ص: 191

آن را نداده بدهي خود را بدهد يا اصلاً بدهي خود را ندهد نمازش اشكال دارد.

شرط سوم از اجزاء مردار نباشد

مسأله 750 لباس نمازگزار بايد از اجزاء حيوان مرده اي كه خون جهنده دارد نباشد، بلكه احتياط واجب آن است كه از اجزاي حيوانهاي مرده ديگر كه خون جهنده ندارند (مانند ماهي و مار) نيز اجتناب كند.

مسأله 751 نمازگزار بايد از اجزاي مردار چيزي همراه نداشته باشد هرچندبه صورت لباس هم نباشد امّا اجزايي كه مانند مو و پشم بي روح است مانعي ندارد، مثلاً مي توان از مو و پشم مردار حلال گوشت لباس تهيّه كرد و با آن نماز خواند.

مسأله 752 با لباسهاي چرمي كه از بازار مسلمانان تهيّه مي شود مي توان نماز خواند هرچند شك داشته باشد كه از حيواني است كه ذبح شرعي شده يا نه، امّا اگر يقين داشته باشد كه چرم را از ممالك غير اسلامي آورده اند و فروشنده يك انسان لاابالي است كه درباره آن تحقيق نكرده نماز با آن جايز نيست و اگر نداند چرم از بلاد اسلامي است يا غير بلاد اسلامي اشكالي ندارد.

شرط چهارم از حيوان حرام گوشت نباشد

مسأله 753 لباس نمازگزار بايد ازحيوان حرام گوشت نباشد، حتّي اگر مويي ازآن همراه نمازگزار باشد اشكال دارد.

مسأله 754 هرگاه آب دهان يا بيني يا رطوبت ديگري از حيوان حرام گوشت (مانند گربه) در بدن يا لباس نمازگزار باشد مادام كه عين آن برطرف نشده نماز با آن اشكال دارد، امّا اگر خشك شود و عين آن برطرف گردد نماز صحيح است.

مسأله 755 بودن مو يا عرق

ص: 192

يا آب دهان انساني در بدن يا لباس انساني ديگر براي نماز او اشكال ندارد.

مسأله 756 اگر مرواريد يا موم همراه نمازگزار باشد براي نماز او اشكالي ندارد ولي نماز خواندن با دكمه صدف كه از حيوان حرام گوشت گرفته مي شود مشكل است.

مسأله 757 اگر شك داشته باشد كه لباس از پشم و كرك و موي حيوان حلال گوشت است يا حرام گوشت، نماز با آن صحيح است، خواه در داخل تهيّه شده باشد يا در خارج.

مسأله 758 اين ايّام چرمهاي مصنوعي را به وسيله مواد پلاستيكي و مانندآن مي سازند نماز خواندن با آن اشكالي ندارد و هرگاه شك كند كه چيزي چرم مصنوعي است يا چرم واقعي يا از حيوان حرام گوشت، يا حيوان مرده، آن هم اشكالي ندارد.

مسأله 759 بنابر احتياط واجب بايد از پوست خز و سنجاب در نماز اجتناب كرد.

شرط پنجم طلابافت نباشد

مسأله 760 نماز خواندن با لباس طلا بافت براي مردان جايز نيست و نماز را باطل مي كند، ولي براي زنان در صورتي كه اسراف نباشد اشكالي ندارد، در غير حال نماز نيز پوشيدن چنين لباسي براي مردان حرام است.

مسأله 761 زينت طلا مانند انگشتر طلا و يا ساعت مچي طلا و مانند آن براي مردان حرام است و نماز با آن نيز باطل است و احتياط واجب آن است كه از استعمال عينك طلا نيز خودداري شود ولي همه اينها براي زنان در نماز و غير نماز جايز است.

مسأله 762 دندان طلا اگر در جلو باشد و جنبه زينت داشته باشد براي مردان چه در نماز و چه

ص: 193

در غير نماز اشكال دارد، مگر اين كه ناچار باشند.

شرط ششم از ابريشم خالص نباشد

مسأله 763 پوشيدن لباس از ابريشم خالص براي مردان حرام است، حتّي عرقچين و بند شلوار و نماز با آن باطل است، حتّي آستر لباس نيز نبايد از ابريشم خالص باشد، امّا براي زنان همه اينها چه در حال نماز و چه در غير نماز جايز است.

مسأله 764 لباسي كه معلوم نيست از ابريشم خالص است يا چيز ديگر پوشيدن آن اشكال ندارد و نماز با آن صحيح است.

مسأله 765 اگر دستمال ابريشمي و مانند آن در جيب مرد باشد حرام نيست و نماز را باطل نمي كند.

مسأله 766 هرگاه لباس مخلوط از ابريشم و غير آن باشد اشكالي براي هيچ كس ندارد، امّا اگر غير ابريشم بقدري كم باشد كه به حساب نيايد براي مرد جايز نيست.

مسأله 767 در حال اضطرار و ناچاري پوشيدن لباس ابريشمي خالص و طلا بافت يا غصبي و يا لباسي كه از مردار تهيّه شده مانعي ندارد و مي تواند با آن نماز بخواند.

مسأله 768 اگر غير از لباس نجس و ابريشمي و طلا بافت يا لباسي كه از مردار يا حيوان حرام گوشت تهيّه شده لباس ديگري ندارد بايد با همان نماز بخواند، ولي اگر لباس او منحصر به غصبي است و مي تواند برهنه نماز بخواند بايد به دستوري كه براي برهنگان گفته شد عمل كند. مسأله 769 هرگاه لباسي كه نماز در آن جايز است در اختيار ندارد اگر مي تواند بايد بخرد يا كرايه كند واگر ديگري به او ببخشد يا عاريه دهد چنانچه

ص: 194

منّت و ناراحتي زيادي نداشته باشد بايد قبول كند.

مسأله 770 بنابر احتياط واجب بايد انسان از پوشيدن لباس شهرت خودداري كند، منظور از لباس شهرت لباسي است كه جنبه رياكاري دارد و مي خواهد به وسيله آن مثلاً به زهد و ترك دنيا مشهور شود، خواه از جهت پارچه يا رنگ آن باشد يا دوخت آن، امّا اگر واقعا قصدش ساده پوشيدن است و جنبه ريا كاري ندارد نه تنها جايز است بلكه عملي است شايسته و اگر كسي با لباس شهرت نماز بخواند نماز او باطل نيست.

مسأله 771 پوشيدن لباسي كه مايه هتك و بي آبرويي انسان يا منشأ فساد مي شود اشكال دارد.

مسأله 772 احتياط آن است كه مرد لباس مخصوص زنان و زن لباس مخصوص مردان را نپوشد، ولي نماز با آن اشكال ندارد.

مسأله 773 كسي كه بايد خوابيده نماز بخواند هرگاه برهنه باشد، بنابر احتياط واجب بايد لحاف يا تشك او نجس يا ابريشم خالص و مانند آن كه در بالا گفته شد نباشد، مگر در حالت اضطرار.

مواردي كه نجس بودن لباس يا بدن نمازگزار جايز است

مسأله 774 در شش صورت اگر بدن يا لباس نمازگزار نجس باشد نماز او صحيح است:

1 در جايي كه به واسطه زخم يا جراحت و دمل، لباس يا بدن به خون آلوده شده باشد.

2 در جايي كه خون موجود در لباس كمتر از درهم باشد (درهم تقريباً به اندازه يك «بند انگشت» اشاره است).

3 هرگاه لباسهاي كوچك مانند جوراب و عرقچين او نجس باشد.

4 محمول متنجّس.

5 لباس زني كه پرستار بچّه است.

6 در

ص: 195

جايي كه ناچار است با بدن يا لباس نجس نماز بخواند. شرح اينها در مسائل آينده خواهد آمد.

مسأله 775 اوّل هرگاه در بدن يا لباس نمازگزار خون زخم يا جراحت يا دمل باشد اگر به گونه اي است كه آب كشيدن بدن يا لباس، كار مشكلي است تا وقتي كه زخم يا جراحت و دمل خوب نشده مي تواند با آن نماز بخواند، همچنين است چركي كه با خون بيرون مي آيد، يا دوايي كه روي زخم مي گذارند و نجس مي شود، ولي اگر زخم بزودي خوب مي شود و شستن خون آن از لباس يا بدن آسان است بايد آن را آب كشد.

مسأله 776 جايي از لباس يا بدن كه با زخم فاصله دارد اگر با آن نجس شود بايد آن را آب بكشد، مگر جاهايي كه معمولاً خون از زخم به آنجا سرايت مي كند.

مسأله 777 هرگاه به آساني مي تواند زخم را پانسمان كند و از سرايت خون به ساير بدن يا لباس جلوگيري كند بايد اين كار را انجام دهد.

مسأله 778 هرگاه زخم داخل بيني يا دهان باشد و خوني از آن به بدن يا لباس رسد احتياط واجب آن است كه با آن نماز نخواند، خون بواسير نيز اگر از داخل بدن باشد همين حكم را دارد.

مسأله 779 كسي كه بدنش زخم است اگر در لباس يا بدن خود خوني ببيند و نداند از آن زخم است يا خون ديگر نماز خواندن با آن مشكل است.

مسأله 780 اگر چند زخم در بدن وجود دارد و بطوري نزديك هم است كه يك زخم حساب

ص: 196

مي شود تا وقتي كه همه خوب نشده است نماز خواندن با آنها اشكال ندارد، ولي اگر به اندازه اي از هم دور است كه هر كدام يك زخم حساب مي شود، هر كدام خوب شود بايد بدن و لباس را از خون آن آب بكشد.

مسأله 781 دوم از موارد عفو، خون كمتر از درهم است كه در لباس نمازگزار باشد، نماز خواندن با آن جايز است به شرط اين كه از خون حيض يا نفاس و استحاضه و خون سگ و خوك و مردار و خون حيوان حرام گوشت و همچنين خون كافر نباشد(بنابر احتياط واجب).

مسأله 782 هرگاه خون در چند جاي لباس پراكنده باشد اگر مجموع آن كمتر از درهم است براي نماز ضرري ندارد، ولي خوني كه بر بدن است به هر مقدار باشد بنابر احتياط واجب بايد آن را شست.

مسأله 783 هرگاه لباس داراي آستر است اگر خون به آستر نيز سرايت كند هر كدام خون جداگانه اي حساب مي شود، ولي در پارچه اگر زياد ضخيم نباشد و از يك طرف به طرف ديگر سرايت كند، پشت و روي آن يكي محسوب مي شود.

مسأله 784 خوني كه كمتر از مقدار درهم است هرگاه بدون شستن از لباس زايل شود جاي آن نجس است، ولي براي نماز اشكالي ندارد.

مسأله 785 اگر خوني كه در لباس است كمتر از درهم باشد و نجاست ديگري مانند بول روي آن بريزد نماز خواندن با آن جايز نيست.

مسأله 786 سوم از موارد عفو، لباسهاي كوچك نمازگزار است، مانند عرقچين و جورابي كه نمي توان با آن عورت را پوشانيد،

ص: 197

اگر نجس باشد نماز با آنها صحيح است و همچنين انگشتر و عينك كه نجس شده است.

مسأله 787 چهارم، هرگاه دستمال يا لباس نجسي كه مي توان با آن عورت را پوشانيد در جيب نمازگزار باشد نماز او صحيح است و همچنين ساير اشياء نجس، ولي احتياط مستحب اجتناب از آن است.

مسأله 788 پنجم، زني كه پرستار بچّه است و نمي تواند براي نماز به آساني لباس طاهر تهيّه كند، هرگاه در شبانه روز يك مرتبه لباس خود را بشويد مي تواند با آن نماز بخواند، هرچند لباسش با بول بچّه نجس شود، ولي احتياط آن است كه لباس خود را براي اوّلين نمازي كه به جا مي آورد آب بكشد.

مسأله 789 هرگاه بتواند با وسايلي (مثلاً با پوشكهاي معمولي) جلو سرايت نجاست بچّه را بگيرد بايد چنين كند و نيز اگر لباسهاي متعدد دارد بايد از لباس پاك استفاده كند.

مستحبّات و مكروهات لباس نمازگزار

مسأله 790 چند چيز در لباس نمازگزار به اميد ثواب مطلوب است، از آن جمله: پوشيدن لباس سفيد و پاكيزه ترين لباسها و استعمال بوي خوش و انگشتر عقيق به دست كردن.

مسأله 791 ترك چند چيز در لباس نمازگزار به اميد ثواب مطلوب است از جمله: پوشيدن لباس سياه (مگر در مورد تعظيم شعائر، چادر، عبا، و عمّامه سادات) و لباس كثيف و تنگ و لباس كسي كه از نجاست پرهيز نمي كند، مخصوصاً لباس شرابخوار و باز بودن دكمه هاي لباس و پوشيدن لباسي كه نقش صورت دارد و همچنين انگشتري كه روي آن صورت انسان يا حيواني نقش شده است.

نمازگزار بايد داراي شرايط زير باشد:

شرط اوّل مباح بودن

احتياط واجب آنست كه مكان نمازگزار مباح باشد، بنابراين كسي كه در ملك غصبي يا روي فرش يا تخت غصبي نماز مي خواند نمازش اشكال دارد، همچنين نماز در ملكي كه منفعت آن متعلّق به ديگري است (مثل اين كه در اجاره اوست) كه نماز خواندن در آن بدون اجازه مستأجر اشكال دارد، همچنين در ملكي كه مورد تعلّق حقّ ديگري است، مثل اين كه ميّت وصيّت كرده كه ثلث مال او را به مصرفي برسانند تا وقتي كه ثلث را جدا نكنند نمي توان در آن ملك نماز خواند.

مسأله 793 كسي كه در مسجد نشسته اگر ديگري جاي او را غصب كند و در آن نماز بخواند بنابر احتياط واجب بايد نمازش را اعاده كند.

مسأله 794 هرگاه در جايي نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد غصبي است نمازش صحيح است، همچنين اگر غصبي بودن جايي را مي دانست امّا فراموش كرد و بعداً به خاطرش آمد، ولي اگر خود غاصب فراموش كند و نماز بخواند نمازش اشكال دارد.

مسأله 795 هرگاه بداند مكاني غصبي است، امّا اين مسأله را كه نبايد در جاي غصبي نماز بخواند نمي دانست، هرگاه در آنجا نماز بخواند بنابر احتياط واجب نمازش را اعاده كند.

مسأله 796 كسي كه ناچار است نماز واجب را سواره بخواند چنانچه مركب يا صندلي و زين آن غصبي باشد و مجبور نباشد بر آن مركب نماز بخواند نماز او اشكال دارد، همچنين است اگر بخواهد در حال اختيار نماز مستحبّي را سواره بخواند.

مسأله 797 كسي كه با ديگري در

ص: 199

ملكي شريك است اگر سهم او جدا نباشد بدون اجازه شريكش نمي تواند در آن ملك تصرّف كند و نماز بخواند.

مسأله 798 اگر با پولي كه خمس و زكات آن را نداده ملكي بخرد، تصرّف او در آن ملك حرام است و نمازش هم در آن اشكال دارد، همچنين است اگر به ذمّه بخرد امّا هنگام خريدن قصدش اين باشد از مالي كه خمس يا زكاتش را نپرداخته پول آن را بپردازد كه بنابر احتياط واجب بايد از آن اجتناب كند.

مسأله 799 هرگاه رضايت صاحب ملك از قرائن روشن و قطعي باشد نماز خواندن در آن ملك اشكالي ندارد، هرچند به زبان نگويد و بعكس اگر با زبان اجازه دهد امّا بداند قلباً راضي نيست نمي تواند نماز بخواند.

مسأله 800 تصرّف و نماز خواندن در ملك ميّتي كه خمس يا زكات بدهكار است حرام است، مگر آن كه بدهي او را بدهند.

مسأله 801 تصرّف و نماز خواندن در ملك ميّتي كه به مردم بدهكار است با اجازه ورثه مانعي ندارد، مگر اين كه آن تصرّف مزاحم حقّ طلبكاران گردد.

مسأله 802 هرگاه بعضي از ورثه ميّت، صغير يا ديوانه يا غايب باشند تصرّف در ملك آنها و نماز در آن حرام است، ولي تصرّفات جزيي كه براي برداشتن ميّت معمول است اشكال ندارد.

مسأله 803 نماز خواندن در مسافرخانه ها و حمّامها و مانند آن براي مسافران و مشتريان كه طبق متعارف وارد آنجا مي شوند اشكال ندارد، ولي در اماكن خصوصي بدون اجازه مالك جايز نيست، مگر آن كه اجازه تصرّفي بدهد كه معلوم شود براي نماز خواندن نيز راضي

ص: 200

است مثل اين كه كسي را به ناهار يا شام يا استراحت دعوت كند كه مسلّماً براي نماز نيز رضايت دارد.

مسأله 804 در زمينهاي بزرگ زراعتي و غير زراعتي كه ديوار ندارد و زراعتي فعلاً در آن نيست نماز خواندن و نشستن و خوابيدن و تصرّفات جزئي اشكال ندارد، خواه نزديك شهر و روستا باشد يا دور از آن و خواه مالكين آن صغير باشند يا كبير، ولي اگر صاحبش صريحاً بگويد راضي نيستم يا بدانيم قلباً راضي نيست تصرّف در آن حرام و نماز نيز اشكال دارد.

شرط دوم استقرار

مسأله 805 اگر مكان نمازگزار متحرّك باشد بطوري كه نتواند كارهاي نماز را بطور عادي انجام دهد، نماز او باطل است بنابراين، نماز خواندن در كشتي و قطار و مانند آن اگر بتواند كارهاي نماز را صحيح انجام دهد اشكال ندارد و اگر از جهت تنگي وقت يا ضرورت ديگري ناچار باشد نماز را در كشتي و اتومبيل و مانند آن بخواند و قبله دائماً در حال تغيير باشد بايد تا آنجا كه مي تواند به طرف قبله برگردد و در حال برگشتن به سوي قبله چيزي نخواند.

مسأله 806 نماز خواندن روي خرمن گندم و جو و مانند اينها كه مقداري حركت دارد جايز است به شرط اين كه بتواند واجبات نماز را انجام دهد.

مسأله 807 در جايي كه به واسطه احتمال باد و باران يا فشار جمعيّت و مانند آن اطمينان ندارد كه بتواند نماز را تمام كند اگر به اميد تمام كردن شروع كند و به مانعي برخورد ننمايد نمازش صحيح است.

مسأله 808 در جايي كه ماندن در

ص: 201

آن حرام است (مثلاً جايي كه خطر خراب شدن سقف، يا ريزش كوه و آمدن سيلاب دارد) بايد نماز نخواند و اگر بخواند احتياط واجب اعاده آن است، همچنين روي چيزي كه ايستادن و نشستن بر آن حرام است مانند فرشي كه نام خدا بر آن نوشته شده است. شرط سوم توانائي انجام واجبات در آن محل

مسأله 809 بايد در جايي نماز بخواند كه بتواند واجبات را انجام دهد، پس در جايي كه سقف آن كوتاه است و نمي تواند بايستد يا جاي ركوع وسجود ندارد نماز باطل است.

مسأله 810 شايسته است انسان رعايت ادب كند و جلوتر از قبر پيغمبر (صلي الله عليه وآله) و امام (عليه السلام)، نماز نخواند و در صورتي كه نماز خواندن هتك و بي احترامي باشد حرام است و نماز هم اشكال دارد، در غير اين صورت نماز باطل نيست.

شرط چهارم تقدّم مرد بر زن

مسأله 811 بايد در نماز، زن عقب تر از مرد بايستد و جاي سجده او از جاي سجده مرد كمي عقب تر باشد و الاّ نماز باطل است در اين حكم محرم و غير محرم تفاوتي ندارند، ولي اگر ميان مرد و زن ديوار يا پرده و مانند آن باشد، يا به اندازه ده ذراع (تقريباً 5 متر) فاصله باشد اشكال ندارد.

مسأله 812 اگر زن در كنار مرد يا جلوتر بايستد و باهم وارد نماز شوند نماز هر دو باطل است، امّا اگر يكي قبلاً وارد نماز شده، نماز او صحيح و نماز دومي باطل است.

شرط پنجم بلندتر نبودن محلّ پيشاني از جاي ايستادن

مسأله 813 بايد محلّ پيشاني

ص: 202

نمازگزار از جاي ايستادن او به اندازه اي بلند نباشد كه از صورت سجده بيرون رود و احتياط واجب آن است بيش از چهار انگشت بسته بلند تر يا پست تر نباشد.

مسأله 814 بودن مرد با زن نامحرم در جاي خلوت كه ديگري نمي تواند به آنجا وارد شود اشكال دارد و احتياط واجب ترك آن است و نماز خواندن در آنجا نيز اشكال دارد، همچنين نماز خواندن در محلّي كه مجلس گناه است مثلاً در آنجا شراب مي نوشند، قمار مي زنند يا غيبت مي كنند.

مسأله 815 احتياط واجب آن است كه نماز واجب را در خانه كعبه نخوانند، ولي نماز مستحب اشكال ندارد، بلكه مستحبّ است در داخل خانه كعبه در مقابل هر زاويه اي دو ركعت نماز بخوانند، ولي نماز بر پشت بام كعبه خواه واجب يا مستحب اشكال دارد.

مكانهايي كه نماز خواندن در آنها مستحب يا مكروه است

مسأله 816 مستحبّ است انسان نماز را در مسجد بخواند و بسيار روي آن تاكيد شده و بهتر از همه مساجد، مسجدالحرام است، سپس مسجد پيغمبر (صلي الله عليه وآله) و بعد مسجد كوفه و بعد از آن مسجد بيت المقدّس است و در درجه بعد مسجد جامع هر شهر و بعد از آن مسجد محلّه و مسجد بازار است.

مسأله 817 براي زنها در صورتي كه خود را از نامحرم بخوبي حفظ كنند بهتر است نماز را در مسجد بخوانند و اگر راهي براي ياد گرفتن مسائل اسلامي جز از طريق رفتن به مسجد وجود ندارد واجب است به مسجد بروند.

مسأله 818 نماز در حرم امامان (عليهم السلام)

ص: 203

مستحبّ است، بلكه در حديث آمده نماز در حرم مطهّر حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) برابر با دويست هزار نماز است.

مسأله 819 رفتن به مسجدي كه نمازگزار ندارد مستحبّ است و همسايگان مسجد تا عذري نداشته باشند نماز در مسجد را ترك نكنند.

مسأله 820 شايسته است انسان با كساني كه از روي بي اعتنايي، به مسجد مسلمانها حاضر نمي شوند رابطه دوستي برقرار نكند، با آنها غذا نخورد و در كارها با آنها مشورت ننمايد و از آنها زن نگيرد و به آنها زن ندهد.

مسأله 821 شايسته است نماز را در اين چند جا نخوانند: حمّام، زمين نمك زار، مقابل انساني كه نشسته يا ايستاده است، مقابل دري كه باز است و در جادّه ها، و كنار خيابانها، در صورتي كه مزاحم عبور و مرور مردم نباشد، و اگر مزاحم باشد حرام است؛ همچنين نماز خواندن در مقابل آتش، چراغ،داخل آشپزخانه و هرجا كه كوره آتش باشد، مقابل چاه و چاله اي كه محلّ فاضلاب است و روبه روي عكس و مجسّمه چيزي كه روح دارد، مگر آن كه روي آن پرده بكشند و در جايي كه عكس باشد هرچند مقابل نمازگزار نيست ودر مقابل قبر و روي قبر و در قبرستان و در اطاقي كه شخص جُنُب درآن باشد.

مسأله 822 هرگاه انسان در جايي نماز مي خواند كه مردم از جلو او عبور مي كنند مستحبّ است جلو خود چيزي بگذارد كه ميان او و آنها حايل گردد، حتّي اگر عصا و تسبيح و ريسماني هم باشد كافي است.

چيزي كه سجده بر آن صحيح است

مسأله 965 هنگام سجده بايد

ص: 204

پيشاني بر زمين يا چيزهايي كه از زمين مي رويد مانند چوب و برگ درختان باشد، ولي سجده بر چيزهاي خوراكي و پوشاكي هرچند از زمين برويد جايز نيست و همچنين سجده كردن بر فلزّات مانند طلا و نقره باطل است، امّا سجده بر سنگهاي معدني مانند سنگ مرمر و سنگهاي سفيد وسياه و حتّي عقيق اشكال ندارد.

مسأله 966 احتياط واجب آن است كه بر برگ درخت مو كه بعضي آن را در غذا مصرف مي كنند سجده نكند.

مسأله 967 سجده بر علف و كاه و مانند اينها كه از زمين مي رويد و خوراك حيوان است اشكال ندارد و همچنين سجده بر گلهايي كه خوراكي انسان نيستند، امّا گلها و گياهاني كه از قبيل داروي خوراكي هستند مانند گل بنفشه و گل گاو زبان بنا بر احتياط، سجده بر آنها صحيح نيست، همچنين سجده بر گياهاني كه در بعضي از شهرها خوراكي است و در بعضي از شهرها خوراكي نيست.

مسأله 968 سجده بر سنگ آهك و سنگ گچ چه قبل از پخته شدن و چه بعد از آن صحيح است، همچنين بر آجر و سفال و سيمان نيز جايز است.

مسأله 969 سجده بر كاغذ جايز است مگر آن كه يقين داشته باشيم از پنبه يا چيزهايي ساخته شده كه سجده بر آنها شرعاً جايز نيست و از آنجا كه غالب كاغذها را در حال حاضر از چوب مي سازند و يا حدّاقل شك داريم از چه مي سازند سجده بر آنها جايز است.

مسأله 970 بهتر از هر چيز براي سجده خاك مخصوصاً «تربت حضرت سيّد الشّهداء (عليه السلام)» است

ص: 205

كه يادآور خونهاي شهيدان مي باشد.

مسأله 971 هرگاه چيزي كه سجده بر آن صحيح است در اختيار ندارد، يا به واسطه گرمي و سردي زياد نمي تواند بر آن سجده كند، بايد بر لباسش اگر از كتان يا پنبه است سجده كند و اگر از چيز ديگر است (مثلاً از پشم است) بر همان يا بر فرش سجده نمايد و اگر آن هم ممكن نيست بر فلزّات و اشياء معدني سجده كند و اگر مطلقا چيزي پيدا نمي كند كه بتوان بر آن سجده كرد بر پشت دست خود سجده مي كند، بنابر اين پشت دست آخرين چيزي است كه مي توان بر آن سجده كرد.

مسأله 972 هرگاه در سجده اوّل مهر به پيشاني بچسبد بايد آن را براي سجده دوم از پيشاني جدا كند و اگر به همان حال به سجده دوم رود اشكال دارد.

مسأله 973 هرگاه در اثناء نماز چيزي را كه سجده بر آن صحيح است از دست بدهد، مثلاً بچّه اي آن را بردارد، چنانچه وقت نماز باقي است نماز را تمام كرده و بنابر احتياط دوباره مي خواند و اگر وقت تنگ است قضا ندارد، در هر دو صورت به ترتيبي كه در دو مسأله قبل گفته شد عمل نمايد.

مسأله 974 هرگاه در حال سجده متوجّه شود پيشاني را بر چيزي گذارده كه سجده بر آن جايز نيست، اگر ممكن است و منافات با صورت نماز گزار ندارد پيشاني را به روي چيزي كه سجده بر آن صحيح است بكشد و اگر دسترسي ندارد و وقت تنگ است به دستور مسأله پيش عمل كند.

مسأله 975

ص: 206

هرگاه بعد از نماز يا بعد از سجده متوجّه شود بر چيزي سجده كرده كه سجده بر آن جايز نبوده، نمازش صحيح است.

مسأله 976 سجده كردن براي غير خداوند متعال حرام است و بعضي از مردم عوام كه در مقابل قبر امامان (عليهم السلام) پيشاني را بر زمين مي گذارند اگر به قصد سجده براي امام (عليه السلام) باشد فعل حرام است و اگر براي شكر خدا باشد اشكالي ندارد، ولي اگر در نظر بينندگان چنين نشان دهد كه سجده براي امام (عليه السلام) است يا بهانه به دست دشمنان دهد اشكال دارد.

ران چپ بنشيند، و روي پاي راست را بر كف پاي چپ بگذارد (واين را تَوَرّك گويند).

7 در ميان دو سجده هنگامي كه بدن آرام است «اَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَ اَتُوبُ اِلَيْهِ» گويد.

8 سجده را طولاني كند و تسبيح و حمد و ذكر خدا گويد و صلوات بر محمّد و آل محمّد بفرستد.

9 در موقع نشستن دستها را روي ران بگذارد.

10 به هنگام بلند شدن، اوّل زانوها را از زمين بردارد و بعد دستها را.

بايد پيشاني را بر چيزي بگذارد كه سجده نماز بر آن جايز است بنابر احتياط واجب، همچنين ستر عورت و غصبي نبودن را رعايت كند، ولي ساير شرايطي كه در نماز لازم است در اين سجده واجب نيست.

مسأله 984 براي سجده واجب قرآن كافي است به سجده رود و ذكر گفتن واجب نمي باشد، امّا بهتر است ذكر بگويد و بهتر است اين ذكر را انتخاب كند: «لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ حَقّاً حَقّاً لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ اِيماناً وَ تَصْديقاً لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ عُبُودِيَّةً وَرِقّاً سَجَدْتُ لَكَ يا رَبِّ تَعَبُّداً وَرِقّاً لا مُسْتَنْكِفاً وَ لا مُسْتَكْبِراً بَلْ اَنَا عَبْدٌ ذَليلٌ ضَعيفٌ خائِفٌ مُسْتَجيرٌ».

مسأله 985 در سجده قرآن، رو به قبله بودن شرط نيست و به هر سوي مي تواند سجده كند، ولي بهتر روبه قبله بودن است.

از آن يادش بيايد نمازش صحيح است و برگشتن واجب نيست، ولي احتياط آن است كه بعد از نماز تشهّد را قضا كند و دو سجده سهو نيز به جا آورد.

مسأله 988 اگر شك كند كه تشهّد را خوانده يا نه، در صورتي كه وارد ركعت بعد شده اعتنا نكند و اگر هنوز بر نخاسته بايد آن را بخواند.

مسأله 989 مستحبّ است در حال تشهّد بر ران چپ بنشيند و روي پاي راست را بر كف پاي چپ بگذارد و نيز مستحبّ است قبل از تشهّد بگويد: «اَلْحَمْدُ لِلّهِ» يا «بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ وَ الحَمْدُ لِلّهِ وَ خَيْرُ الاْسْماءِ لِلّهِ» و نيز مستحبّ است در حال تشهّد دستها را بر ران بگذارد و انگشتها را به يكديگر بچسباند و به دامان خود نگاه كند و بعد از تمام شدن تشهّد اوّل بگويد: «وَ تَقَبَّلْ شَفْاعَتَهُ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ» (خداوندا شفاعت پيامبر (صلي الله عليه وآله) را بپذير و درجه او را بالاتر ببر).

كند (مانند پشت به قبله كردن) انجام نداده است، بايد سلام را بگويد و نمازش صحيح است، امّا اگر موقعي يادش بيايد كه صورت نماز به هم خورده، ولي كاري كه عمداً و سهواً نماز را باطل مي كند انجام نداده، سلام لازم نيست و نمازش صحيح است و اگر پيش از آن كه صورت نماز به هم بخورد چنين كاري را انجام داده احتياط واجب آن است كه نماز را اعاده كند.

بعد شده باشد كه نمازش صحيح است و بازگشت ندارد.

مسأله 995 طول دادن ركوع و سجود و قنوت وخواندن سوره هاي طولاني در قرائت، موالات را به هم نمي زند، بلكه افضل است.

از آن كه به اندازه ركوع خم شود يادش بيايد مستحبّ است بايستد و بخواند و اگر در ركوع يادش بيايد مستحبّ است بعد از ركوع قضا كند و اگر در سجده يادش بيايد بعد از سلام نماز قضا نمايد.

دهم هيچ كس شايسته پرستش جز خداوند نيست، يگانه است و شريك ندارد.

وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ: و گواهي مي دهم محمد (صلي الله عليه وآله) بنده و فرستاده اوست.

اَللّهُمَّ صَلِّ عَلي مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد: خداوندا! درود بفرست بر محمد (صلي الله عليه وآله) و اهل بيت او (عليهم السلام).

ترجمه سلام

اَلسَّلامُ عَلَيْكَ اَيُّهَا النَّبِيُّ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ: سلام بر تواي پيغمبر و رحمت خدا و بركات او بر تو باد.

اَلسَّلاْمُ عَلَيْنا وَ عَلي عِبادِ اللّهِ الصّالِحينَ: سلام بر ما و بر تمام بندگان صالح خدا.

السَّلامُ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ: سلام بر شما اي جمعيّت نمازگزاران و رحمت و بركات او بر شما باد.

ترجمه تسبيحات

سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا إلهَ إلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ: پاك و منزّه است خداوند و حمد و ستايش مخصوص اوست و معبودي جز او نيست و خداوند بزرگتر از آن است كه به وصف آيد.

ترجمه قنوت

رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي الاْخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النّارِ: خداوندا در دنيا و در

سراي ديگر به ما نيكي مرحمت فرما و ما را از عذاب دوزخ نگاه دار!

آنها تسبيح حضرت زهراء(عليها السلام) است، به اين ترتيب كه 34 مرتبه «اَللّهُ اَكْبَرُ»، سپس 33 مرتبه «اَلْحَمْدُ لِلّهِ» و بعد 33 مرتبه «سُبْحانَ اللّهِ» بگويد و فضيلت و ثواب بسيار دارد.

مسأله 1002 ديگر از مستحبّات بعد از نماز سجده شكر است و آن اين است كه پيشاني را به قصد شكر بر زمين بگذارد و اگر شكر خداوند را به زبان نيز آورد بهتر است و به قصد رجاء يك مرتبه يا سه مرتبه، يا صد مرتبه «شُكْراً لِلّهِ» بگويد و مستحبّ است هر وقت نعمتي به انسان برسد يا بلايي از او دفع شود سجده شكر به جا آورد.

مسأله 1003 صلوات بر پيغمبر (صلي الله عليه وآله) و آل او (عليهم السلام) بعد از نماز، يا در حال نماز و همچنين در ساير حالات از مستحبّات مؤكّد است و نيز مستحبّ است هر موقع نام مبارك حضرت رسول (صلي الله عليه وآله) خواه محمّد باشد يا احمد و همچنين لقب و كنيه آن جناب را مانند مصطفي و ابوالقاسم بشنود صلوات بفرستد، حتّي اگر در نماز باشد، همچنين اگر خودش اين نامهاي مقدّس را بر زبان جاري كند صلوات بفرستد.

مسأله 1004 هنگام نوشتن اسم مبارك حضرت رسول (صلي الله عليه وآله) نيز مستحبّ است صلوات را بنويسد، حتّي بهتر است هر وقت ياد آن حضرت مي كند هر چند بر زبان جاري نكند صلوات بفرستد و صلوات از اذكار بسيار با فضيلت و پر ثواب است.

عني: در بين نماز يكي از شرطهاي آن از بين برود.

دوم: باطل شدن وضو

مسأله 1006 اگر در بين نماز چيزي كه وضو را باطل مي كند انجام دهد، خواه عمداً باشد يا سهواً، يا از روي ناچاري نماز او باطل است؛ ولي كسي كه نمي تواند از بيرون آمدن بول و غائط جلوگيري كند بايد مطابق دستوري كه در احكام وضو گفته شد عمل نمايد، همچنين خارج شدن خون از زن مستحاضه نماز را باطل نمي كند به شرط اين كه به دستورات استحاضه عمل كرده باشد.

مسأله 1007 كسي كه بي اختيار خوابش برده (مثلاً در حال سجده خوابش برده) امّا نمي داند در سجده نماز بوده يا بعد از آن، در سجده شكر، بايد نماز را اعاده كند.

سوم: دست بسته نماز خواندن

مسأله 1008 اگر دست بسته نماز بخواند آن گونه كه بعضي از فرق اسلامي انجام مي دهند، حتّي اگر به قصد ادب دستها را روي هم بگذارد، يا دست به سينه نماز بخواند، هرچند شبيه آنها نباشد احتياط آن است كه نماز را اعاده كند، امّا اگر از روي فراموشي و ناچاري يا براي كار ديگري مثل خاراندن دست و مانند آن باشد اشكال ندارد.

چهارم: آمين گفتن

مسأله 1009 اگر بعد از خواندن حمد «آمين» بگويد، احتياط واجب اين است كه نماز را تمام كند و اعاده نمايد ولي اگر از روي اشتباه يا در حال تقيّه بگويد اشكال ندارد.

پنجم: پشت به قبله نماز خواندن

مسأله 1010 اگر پشت به قبله كند يا كاملاً به طرف راست يا چپ قبله برگردد، خواه از روي عمد باشد

ص: 216

يا فراموشي، همچنين اگر عمداً بقدري منحرف شود كه نگويند رو به قبله است نمازش باطل است.

مسأله 1011 هرگاه عمداً يا سهواً صورت را به تنهايي كاملاً به طرف راست يا چپ برگرداند بنابر احتياط واجب نمازش را اعاده كند، ولي اگر صورت را كمي بگرداند بطوري كه از قبله خارج نشود نماز باطل نمي شود.

ششم: حرف زدن

مسأله 1012 اگر عمداً حرف بزند، حتّي يك جمله، يا يك كلمه، حتّي كلمه دو حرفي مانند «من» و «ما» نماز او باطل است بلكه بنابر احتياط اگر دو حرف معني دار هم نباشد نماز باطل مي شود (منظور از احتياط در مبطلات نماز آن است كه نماز را تمام كرده بعد اعاده كند).

مسأله 1013 سخن گفتن از روي سهو و فراموشي و نسيان نماز را باطل نمي كند.

مسأله 1014 هرگاه كلمه اي بگويد كه يك حرف بيشتر ندارد چنانچه معني داشته باشد (مانند «ق» در عربي يعني نگه دار) و معني آن را قصد كند نمازش باطل است و اگر قصد نكند امّا متوجّه معني آن باشد احتياط آن است كه نماز را اعاده كند.

مسأله 1015 سرفه كردن، آه كشيدن، عطسه زدن، نماز را باطل نمي كند، هرچند عمدي باشد، ولي گفتن «آخ» و «آه» و مانند اينها كه دو حرف دارد اگر عمدي باشد بنابر احتياط واجب نماز را باطل مي كند.

مسأله 1016 ذكر خدا، قرائت قرآن دعا، در هر جاي نماز جايز است اگر جمله اي را مانند «اَللّهُ اَكْبَرُ» به قصد ذكر خدا بگويد، امّا در موقع گفتن، صدا را بلند كند كه چيزي را به ديگري

ص: 217

بفهماند اشكال ندارد، ولي دعا و ذكر به زبانهاي غير عربي اشكال دارد.

مسأله 1017 تكرار كردن آيات حمد و سوره يا ذكرهاي ركوع و سجود و تسبيحات براي ثواب يا براي احتياط مانعي ندارد، امّا اگر به خاطر وسوسه باشد اشكال دارد.

مسأله 1018 نمازگزار نبايد در حال نماز به ديگري سلام كند، ولي اگر ديگري به او سلام كند جواب او واجب است، امّا جواب بايد مانند سلام باشد، مثلاً اگر گفت: «اَلسَّلامُ عَلَيْكَ» در جواب بگويد «اَلسَّلامُ عَلَيْكَ» و اگر بگويد «سَلامٌ عَلَيْكُمْ» در جواب بگويد «سَلامٌ عَلَيْكُمْ»، حتّي اگر بگويد «سلام» در جواب بايد بگويد «سلام».

مسأله 1019 در غير نماز هم جواب سلام واجب، امّا سلام كردن مستحبّ است و بايد جواب را طوري بگويد كه جواب سلام محسوب شود، يعني اگر زياد فاصله بيندازد كه جواب محسوب نشود كار حرامي كرده و جواب دادن واجب نيست.

مسأله 1020 اگر كسي در حال نماز جواب سلام را ندهد گناه كرده ولي نمازش صحيح است.

مسأله 1021 واجب است جواب سلام را طوري بگويد كه سلام كننده بشنود، امّا اگر سلام كننده كر باشد يا در محيطي است كه سر و صدا زياد است چنانچه بطور معمول جواب دهد كافي است و احتياط آن است كه با اشاره نيز به او بفهماند.

مسأله 1022 جواب سلام را بايد به قصد جواب بگويد، نه به قصد قرائت بعضي از آيات قرآن و مانند آن.

مسأله 1023 هرگاه مرد يا زن نامحرم حتّي بچّه اي كه خوب و بد را مي فهمد به نمازگزار يا غير نمازگزار سلام كند جواب او واجب است.

ص: 218

سأله 1024 هرگاه سلام از روي مسخره يا شوخي باشد و يا طوري غلط بگويد كه سلام حساب نشود جواب آنها لازم نيست و احتياط واجب آن است كه در جواب سلام غير مسلمان فقط «سلام» بگويد، يا تنها «عليك».

مسأله 1025 اگر كسي وارد مجلس شود و به جمعيّت سلام كند جواب او بر همه واجب است، ولي اگر يك نفر جواب دهد كافي است.

مسأله 1026 هرگاه به عدّه اي سلام كند و در ميان آنها بعضي مشغول نماز باشند اگر نمازگزار شك كند كه سلام كننده قصد او را داشته يا نه، نبايد جواب دهد و نيز اگر بداند قصد او را هم داشته، ولي ديگري جواب سلام را بدهد، امّا در اين صورت اگر ديگران جواب نگويند او بايد جواب دهد.

مسأله 1027 سلام كردن از مستحبّات مؤكّد است و در قرآن مجيد و روايات اسلامي روي آن تأكيد فراوان شده است و سزاوار است كه سواره به پياده و ايستاده به نشسته و كوچكتر به بزرگتر سلام كند.

مسأله 1028 اگر دو نفر همزمان به يكديگر سلام كنند احتياط واجب آن است كه هر دو جواب دهند.

مسأله 1029 اين كه بعضي در جواب سلام مي گويند: «سلام از من» كافي نيست، بلكه سلام ديگر از ناحيه شخص مقابل محسوب مي شود و هر دو احتياطاً بايد بعد از آن جواب دهند.

مسأله 1030 مستحبّ است جواب سلام را بهتر از سلام بگويند (البتّه در نماز همان گونه كه گفته شد بايد مثل آن باشد) مثلاً اگر كسي در غير نماز بگويد: «سَلامٌ عَلَيْكُمْ» در جواب بگويد: «سَلامٌ عَلَيْكُمْ وَ

ص: 219

رَحْمَةُ اللّهِ».

هفتم: خنده

مسأله 1031 خنده عمدي و با صدا نماز را باطل مي كند و همچنين خنده اي كه در آن بي اختيار باشد، امّا تبسم و لبخند نماز را باطل نمي كند هرچند عمدي باشد و نيز خنده سهوي به گمان اين كه در حال نماز نيست موجب باطل شدن نماز نمي شود.

مسأله 1032 هرگاه براي جلوگيري از صداي خنده به خود فشار آورد بطوريكه حالش تغيير كند و رنگش سرخ شود و بدن تكان بخورد به طوري كه از شكل نمازگزار بيرون رود نماز او باطل است واگر به اين حد نرسد اشكالي ندارد.

هشتم: گريه كردن

مسأله 1033 گريه كردن با صدا نماز را باطل مي كند هرچند بي اختيار شود، بلكه بنابر احتياط واجب گريه بي صدا نيز نماز را باطل مي كند اينها در صورتي است كه گريه از ترس خدا و براي آخرت نباشد، و الاّ نه تنها نماز را باطل نمي كند، بلكه از بهترين اعمال و از كارهاي اولياي خداست.

نهم: بهم خوردن صورت نماز

مسأله 1034 كارهايي كه صورت نماز را به هم مي زند مانند كف زدن و به هوا پريدن و مانند آن، خواه از روي عمد باشد يا از روي فراموشي باعث باطل شدن نماز است، امّا كارهايي كه صورت نماز را به هم نمي زند اشكالي ندارد مانند اشاره كردن به دست.

مسأله 1035 هرگاه در اثناء نماز آنقدر سكوت كند كه از صورت نمازگزار خارج شود نمازش باطل است، امّا اگر مقداري سكوت كند و شك كند كه آيا اين مقدار سكوت، نماز را به هم زده يا

ص: 220

نه، نمازش صحيح است، همچنين اگر كاري انجام داده كه شك دارد صورت نماز را به هم مي زند يا نه.

دهم: خوردن و آشاميدن

مسأله 1036 خوردن و آشاميدن به گونه اي كه صورت نماز را به هم زند موجب باطل شدن نماز است، ولي اگر ذرّاتي از غذا و مانند آن در دهان باشد و موقع نماز فرو برد نماز را باطل نمي كند.

يازدهم: شك

مسأله 1037 از مبطلات نماز شك در ركعتهاي نماز دو ركعتي، يا سه ركعتي، همچنين شك در ركعت اوّل و دوم نماز چهار ركعتي است.

دوازدهم: كم يا زياد كردن اركان

مسأله 1038 اگر ركني از اركان نماز را كم يا زياد كند عمداً باشد يا سهواً، مانند كم و زياد كردن ركوع، يا دو سجده باهم موجب باطل شدن نماز است، امّا كم و زياد كردن چيزي كه ركن نيست اگر عمدي نباشد اشكالي ندارد و اگر از روي عمد باشد نماز را باطل مي كند، مانند كم و زياد كردن يك سجده.

مسأله 1039 هرگاه بعد از نماز شك كند كه چيزي از مبطلات را در نماز انجام داده يا نه اعتنا نكند و نمازش صحيح است.

نماز است براي شنيدن حرف كسي ساكت شود، همچنين مكروه است كه انسان در موقع خواب آلودگي يا وقتي كه نياز به دفع بول و غائط دارد، يا لباس تنگ در تن كرده نماز بخواند.

اقامه را فراموش كرده چنانچه وقت وسعت داشته باشد بهتر است نماز را بشكند و اذان و اقامه را بگويد و دوباره شروع كند.

و سپس نماز را دوباره بخواند.

8 شك در عدد ركعتهاي نماز كه اصلاً نداند چند ركعت خوانده است.

مسأله 1048 اگر يكي از شكهاي باطل در اثناء نماز براي انسان پيش آيد نمي تواند نماز را بشكند، بلكه بايد اوّل مقداري فكر كند اگر شك پابرجا شود، نماز را رها كند.

گفته امّا نمي داند با شرايط و بطور صحيح انجام داده يا نه، به شكّ خود اعتنا نكند.

مسأله 1053 اگر در حال برخاستن شك كند تشهّد را به جا آورده يا نه يا در حالي كه به سجده مي رود شك كند ركوع را به جا آورده يا نه احتياط واجب آن است كه برگردد و به جا آورد.

مسأله 1054 كسي كه نشسته يا خوابيده نماز مي خواند هرگاه موقعي كه حمد و تسبيحات مي خواند شك كند سجده يا تشهّد را به جا آورده يا نه، بايد اعتنا نكند، امّا اگر پيش از آن كه مشغول حمد و تسبيحات شود شك كند بايد به جا آورد.

مسأله 1055 هرگاه قبل از گذشتن محل، شك كند و برگردد و به جا آورد، بعد معلوم شود آن جزء را انجام داده بود و بار دوم اضافه بوده، اگر ركن باشد نمازش باطل مي شود و اگر ركن نباشد صحيح است.

مسأله 1056 هرگاه بعد از گذشتن محل، شك كند و طبق دستور، اعتنا نكرده و بگذرد، بعد متوجّه شود كه آن عمل مشكوك را انجام نداده، هرگاه وارد ركن بعد نشده بايد برگردد و به جا آورد و اگر وارد ركن بعد شده نمازش صحيح است، مگر آن كه آن جزء مشكوكي كه ترك شده ركن باشد.

مسأله 1057 هرگاه شك كند كه «سلام» نماز را گفته يا نه يا شك كند درست گفته يا نه چنانچه وارد نماز ديگري شده، يا مشغول كاري است كه نماز را به هم مي زند،و از حال نمازگزار بيرون رفته بايد به شكّ خود اعتنا نكند و

ص: 225

اگر پيش از اينهاست بايد برگردد و سلام را بگويد. دوم: شكّ بعد از سلام

مسأله 1058 هرگاه بعد از سلام نماز شك كند كه نمازش صحيح بود يا نه خواه شك مربوط به عدد ركعتهاي نماز باشد يا شرايط نماز، مانند قبله و طهارت و يا اجزاي نماز مانند ركوع و سجود، به شكّ خود اعتنا نمي كند.

سوم: شكّ بعد از وقت

مسأله 1059 هرگاه بعد از گذشتن وقت نماز شك كند كه نماز را خوانده يا نه يا حتّي گمان كند نخوانده است، به شك اعتنا نكند، ولي هرگاه پيش از گذشتن وقت نماز شك كند، بايد نماز را به جا آورد، حتّي اگر گمان دارد نماز را خوانده كافي نيست.

مسأله 1060 هرگاه بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند فقط چهار ركعت نماز خوانده، ولي نداند به نيّت ظهر بوده يا عصر بايد چهار ركعت نماز قضا به نيّت ما في الذّمّه (يعني نمازي كه بر او واجب است) خواه ظهر يا عصر به جا آورد، امّا اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا بداند يكي از آن دو نماز را به جا آورده ولي نداند مغرب بوده يا عشا بايد هم نماز مغرب را قضا كند و هم عشا را.

چهارم: شكّ كثيرالشّك

مسأله 1061 «كثيرالشّك» يعني كسي كه زياد شك مي كند نبايد به شكّ خود اعتنا كند، خواه در عدد ركعات نماز باشد، يا در اجزاي نماز، يا شرايط نماز.

مسأله 1062 كثيرالشّك كسي است كه بگويند زياد شك مي كند و اگر كسي در يك نماز سه مرتبه شك كند يا در

ص: 226

سه نماز پشت سرهم شك كند كثيرالشّك است.

مسأله 1063 هرگاه به خاطر يك حالت فوق العاده مانند بيماري، غضب يا مصيبت موقّتاً گرفتار حالت كثرت شك شود بايد به شكّ خود اعتنا كرده و مطابق احكام آن رفتار كند.

مسأله 1064 منظور از اعتنا نكردن به شك اين است كه آن طرف را كه به نفع اوست بگيرد، مثلاً اگر شك كند سجده يا ركوع را به جا آورده، بنا بگذارد كه به جا آورده است، هرچند از محل آن نگذشته است، يا اگر شك كند نماز صبح را دو ركعت خوانده يا سه ركعت، بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است.

مسأله 1065 كسي كه فقط در يك مورد نماز زياد شك مي كند (مثلاً در حمد و سوره) چنانچه در چيزهاي ديگر شك كند بايد به دستور شك عمل نمايد، تنها در موردي كه زياد شك مي كند اعتنا نخواهد كرد، همچنين اگر كسي در نماز معيّني مانند نماز صبح زياد شك مي كند، فقط در آن بايد اعتنا نكند و نيز اگر كسي در مكان مخصوصي (مثلاً وقتي در ميان جمع نماز مي خواند) زياد شك مي كند فقط در همان جا اعتنا به شكّ خود نمي كند.

مسأله 1066 هرگاه انسان شك كند كثيرالشّك شده يا نه بنا مي گذارد بر اين كه كثيرالشّك نشده و بعكس اگر كثيرالشّك بوده، تا يقين نكند به حال معمولي برگشته، بايد به شكّ خود اعتنا نكند.

مسأله 1067 كسي كه زياد شك مي كند اگر شك كند ركني را به جا آورده يا نه (مانند ركوع) و به آن اعتنا نكند بعد يادش

ص: 227

بيايد كه آن را به جا نياورده است، چنانچه وارد ركن بعد نشده بايد آن را به جا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است، ولي اگر غير ركن باشد و بعد يادش بيايد كه به جا نياورده، چنانچه وارد ركن بعد نشده به جا مي آورد و اگر وارد ركن بعد شده بر نمي گردد و نمازش صحيح است.

مسأله 1068 اشخاص وسواسي بايد به يقين و شكّ خود عمل نكنند بلكه مطابق اشخاص معمولي عمل كنند خواه يقين براي آنها حاصل شود يا نه، و الاّ در بسياري از موارد نمازشان باطل خواهد بود.

پنجم: شكّ امام و مأموم

مسأله 1069 اگر امام جماعت در عدد ركعتهاي نماز شك كند، مثلاً نداند سه ركعت خوانده يا چهار ركعت هرگاه مأموم بداند چهار ركعت خوانده با علامتي به امام مي فهماند و امام بايد مطابق آن عمل كند و بعكس اگر امام مي داند چند ركعت خوانده، ولي مأموم شك مي كند، بايد از امام پيروي كند و به شكّ خود اعتنا نكند.

مسأله 1070 براي آگاه كردن امام ممكن است به عدد ركعات نماز دست بر زانو بزند، يا «اللّه اكبر» بگويد و يا به هر ترتيب ديگر كه سخن گفتن و كاري بر خلاف نماز انجام دادن در آن نباشد، ولي نبايد قبل از امام برخيزد و نماز خود را ادامه دهد.

ششم: شكّ در نماز مستحبّي

مسأله 1071 هرگاه در عدد ركعتهاي نماز مستحبّي شك كند مخيّر است بنا را بر كمتر بگذارد يا بيشتر، مگر اين كه طرف بيشتر، نماز را باطل كند كه در اين صورت

ص: 228

بنا را بر كمتر مي گذارد، مثلاً اگر شك ميان يك و دو كند مخيّر است بنا را بر يك يا دو بگذارد، امّا اگر شك در ميان دو و سه كند حتماً بنا را بر دو، مي گذارد.

مسأله 1072 كم و زياد شدن ركن در نافله نيز اشكال دارد.

مسأله 1073 شك در افعال نماز مستحب با نماز واجب فرق ندارد، مثلاً اگر شك در حمد يا ركوع كند چنانچه محل آن نگذشته است بايد به جا آورد و اگر محلّ آن گذشته است اعتنا نكند.

مسأله 1074 در نمازهاي مستحبّي بنابر احتياط واجب بايد به ظنّ و گمان خود عمل كند، تا آنجا كه نماز را باطل نمي كند، مثلاً اگر گمانش به دو ركعت مي رود بنا بر آن بگذارد و اگر گمانش به سه ركعت مي رود بايد بنا بر همان دو بگذارد.

مسأله 1075 نمازهاي مستحب سجده سهو ندارد، يعني اگر كاري كند كه در نمازهاي واجب سجده سهو دارد، در نمازهاي مستحب سجده سهو لازم نيست، همچنين سجده و تشهّد فراموش شده در نمازهاي مستحب قضا ندارد.

مسأله 1076 هرگاه بعد از گذشتن وقت نماز نافله شك كند آن را به جا آورده يا نه، اعتنا نكند و اگر وقت باقي است به جا آورد.

نماز احتياط ايستاده به دستوري كه بعداً گفته مي شود به جا آورد و اگر در سجده دوم بعد از ذكر واجب شك كند بنا بر احتياط واجب همين دستور را عمل كند، بعداً نماز را هم اعاده نمايد (اين حكم در تمام مواردي كه شك بايد بعد از تمام كردن سجده دوم باشد جاري است).

دوّم شك ميان «سه و چهار»: كه در هر جاي نماز باشد بنابر چهار مي گذارد و نماز را تمام كرده و بعد از آن يك ركعت نماز احتياط ايستاده، يا دو ركعت نشسته، به جا مي آورد.

سوم شك ميان «دو و چهار» بعد از سر برداشتن از سجده دوم: كه بايد بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند.

چهارم شك ميان «دو و سه و چهار» بعد از سر برداشتن از سجده دوم: بايد بنا را بر چهار بگذارد و بعد از نماز، دو ركعت نماز احتياط ايستاده، سپس دو ركعت نشسته به جا آورد.

پنجم شك ميان «چهار و پنج» بعد از سر برداشتن از سجده دوم: بنا را بر چهار مي گذارد و نماز را تمام مي كند و بعد از آن دو سجده سهو به جا مي آورد.

ششم شك ميان «چهار و پنج» در حال ايستاده: بايد بنشيند تا شك او تبديل به سه و چهار شود و بنا را بر چهار مي گذارد و نماز را تمام مي كند بعد يك ركعت نماز احتياط ايستاده، يا دو ركعت نشسته به جا مي آورد و احتياط واجب آن است كه نماز را

ص: 230

نيز اعاده كند.

هفتم شك بين «سه و پنج» در حال ايستاده: بايد بنشيند و شك او به دو و چهار برمي گردد، بنا را بر چهار مي گذارد و نماز را تمام مي كند، سپس دو ركعت نماز احتياط ايستاده به جا مي آورد و بنابر احتياط واجب اصل نماز را نيز اعاده مي كند.

هشتم شك بين «سه و چهار و پنج» در حال ايستاده: بايد بنشيند و شك او به دو و سه و چهار برمي گردد، بنا را بر چهار مي گذارد و نماز را تكميل كرده، سپس دو ركعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو ركعت نشسته به جا مي آورد و احتياطاً اصل نماز را اعاده مي كند.

نهم شك ميان «پنج و شش» در حال ايستاده: بايد بنشيند و شك او به چهار و پنج بر مي گردد، نماز را تمام كرده و دو سجده سهو به جا مي آورد و بنابر احتياط اصل نماز را اعاده مي كند.

در ركعت اوّل و دوم باشد احتياط واجب اين است كه نماز را بعداً نيز اعاده كند.

مسأله 1080 هرگاه در ابتدا گمانش به يك طرف قرار گرفت و بعد هر دو مساوي شد و حالت شك پيدا كرد، بايد به دستور شك عمل كند و بعكس اگر نخست حالت شك داشت و بعد گمانش بيشتر به يك طرف شد، بايد مطابق گمان عمل كند، ولي اگر شك از شكهايي است كه نماز را باطل مي كند و پا برجا شد بايد نماز را از سر گيرد و مبدّل شدن آن به ظن اثري ندارد.

مسأله 1081 كسي كه نمي داند حالتي كه براي او پيدا شده است شك است يا ظن بايد به احكام شك عمل كند.

مسأله 1082 هرگاه مشغول تشهّد است، يا وارد ركعت بعد شده و شك كند آيا دو سجده را به جا آورده يا نه و در همان موقع يكي از شكهايي كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتّفاق بيفتد صحيح است براي او پيش آيد (مثلاً شك ميان دو و سه) بايد بنا بگذارد كه سجده ها را به جا آورده و به دستور شك عمل كند و نمازش صحيح است، ولي اگر قبل از گذشتن از محلّ سجده شك كند نمازش باطل است.

مسأله 1083 هرگاه شكّ او از بين برود و شكّ ديگري به جاي آن پيدا شود، بايد به شكّ دوم عمل كند، مثلاً اگر شك در ميان دو و سه بود، بعد يقين كرد سه ركعت را خوانده و شكّ ميان سه و چهار كرد، بايد به دستور شكّ سه و چهار

ص: 232

عمل كند.

مسأله 1084 هرگاه مي داند در وسط نماز شكّ كرده، امّا نمي داند مثلاً شكّ دو و سه بوده، يا دو و چهار، احتياط واجب آن است كه به دستور هر دو عمل كند و نماز را نيز اعاده نمايد.

مسأله 1085 كسي كه نشسته نماز مي خواند اگر شكّي كند كه بايد براي آن يك ركعت نماز احتياط ايستاده، يا دو ركعت نشسته بخواند، بايد يك ركعت نماز نشسته به جا آورد و اگر شكّي كند كه بايد براي آن دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند بايد دو ركعت نشسته به جا آورد، همچنين در ساير شكها.

مسأله 1086 كسي كه نماز ايستاده مي خواند اگر موقع خواندن نماز احتياط از ايستادن عاجز شود، بايد مثل كسي كه نماز را نشسته مي خواند و حكم آن در مسأله قبل گذشت نماز احتياط را به جا آورد و بعكس كسي كه نماز نشسته مي خواند اگر موقع خواندن نماز احتياط بتواند بايستد بايد به وظيفه كسي كه نماز را ايستاده مي خواند عمل كند.

بعد از تشهّد سلام دهد.

مسأله 1088 نماز احتياط اذان و اقامه و سوره و قنوت ندارد و حمد را بايد آهسته بخواند، حتّي احتياط واجب آن است كه «بسم اللّه» را نيز آهسته بگويد ودر ميان اصل نماز و نماز احتياط كاري كه نماز را باطل مي كند انجام ندهد.

مسأله 1089 هرگاه قبل از خواندن نماز احتياط متوجّه شود نمازي را كه خوانده است درست بوده، نماز احتياط لازم نيست و اگر در وسط نماز احتياط بفهمد مي تواند آن را رها كند.

مسأله 1090 هرگاه پيش از خواندن نماز احتياط متوجّه شود كه ركعتهاي نمازش كم بوده، مثلاً به جاي چهار ركعت سه ركعت خوانده، چنانچه كاري كه نماز را باطل كند انجام نداده بايد آن مقدار را كه كم خوانده است انجام دهد و براي سلام بي جا احتياطاً دو سجده سهو به جا مي آورد و اگر كاري كه نماز را باطل مي كند انجام داده بايد نماز را اعاده كند.

مسأله 1091 هرگاه بعد از نماز احتياط بفهمد كسري نمازش درست به اندازه نماز احتياط بوده (مثلاً در شك ميان سه و چهار يك ركعت نماز احتياط بخواند و بعد بفهمد نماز راسه ركعت خوانده) نمازش صحيح است و اگر بفهمد كسري نماز كمتر از نماز احتياط بوده بنابر احتياط واجب بايد كسري نماز را بلافاصله به جا آورد و اصل نماز را هم اعاده كند و اگر بفهمد كسري نماز بيشتر از نماز احتياط بوده، چنانچه بعد از نماز احتياط كاري كه نماز را باطل كند انجام نداده، احتياط واجب اين است كسري نماز را به جا آورد

ص: 234

و اصل نماز را هم اعاده كند.

مسأله 1092 اگر كسي شك كند نماز احتياطي كه بر او واجب بوده به جا آورده است يا نه،چنانچه بعد از وقت نماز باشد به شكّ خود اعتنا نكند و اگر هنوز وقت نماز باقي است در صورتي كه مشغول كار ديگري نشده بايد نماز احتياط را بخواند و اگر كاري كه نماز را باطل مي كند به جا آورده است احتياط واجب آن است كه نماز احتياط را بخواند و نماز را هم اعاده كند.

مسأله 1093 دستور نماز احتياط از نظر كم و زياد كردن ركن و اجزاي غير ركن و شك در به جا آوردن اجزا مانند ساير نمازهاي واجب است.

مسأله 1094 اگر در عدد ركعتهاي نماز احتياط نيز شك كند بايد بنا را بر بيشتر بگذارد، امّا اگر طرف بيشتر نماز را باطل مي كند، بنا را بر كمتر مي گذارد و نمازش صحيح است.

مسأله 1095 براي كم و زياد كردن اجزاء نماز احتياط از روي سهو، سجده سهو واجب نيست.

مسأله 1096 اگر در نماز احتياط تشهّد يا سجده را فراموش كند احتياط واجب آن است كه بعد از سلام، قضاي آن را به جا آورد.

مسأله 1097 هرگاه قضاي سجده يا قضاي تشهّد يا سجده سهو بر او واجب شده و در عين حال نماز احتياط نيز بر او واجب است بايد اوّل نماز احتياط را به جا آورد، بعد قضاي سجده يا تشهّد را و بعد سجده سهو را.

مسأله 1098 احكامي كه درباره شكّ و سهو و ظنّ در نمازهاي واجب روزانه گفته شد، در ساير نمازهاي واجب

ص: 235

نيز عيناً وجود دارد، مثلاً اگر در نماز آيات شك كند كه يك ركعت خوانده يا دو ركعت چون شك او در نماز دو ركعتي است نماز باطل مي شود، همچنين ساير احكام شكّ و سهو و ظنّ.

مواردي كه سجده سهو واجب است

مسأله 1099 براي چند چيز بنابر احتياط واجب بايد بعد از نماز دو سجده سهو به دستوري كه گفته مي شود به جا آورد:

1 كلام بي جا، يعني سهواً به گمان اين كه نماز تمام شده حرف بزند.

2 سلام بي جا، يعني مثلاً در ركعت دوم نماز چهار ركعتي سلام بدهد.

3 سجده فراموش شده.

4 تشهّد فراموش شده.

5 به جاي ايستادن سهواً بنشيند، يا به جاي نشستن برخيزد.

6 در شكّ ميان چهار و پنج بعد از سجده دوم واجب است نماز را تمام كند، بعداً دو سجده سهو بجا آورد و براي كم و زياد كردن غير اينها سجده سهو مستحبّ است.

كند.

مسأله 1103 اگر سجده سهو واجب را بعد از سلام نماز عمداً به جا نياورده معصيت كرده و بايد هرچه زودتر به جا آورد، ولي نمازش باطل نيست.

مسأله 1104 اگر شك دارد كاري كه موجب سجده سهو مي شود انجام داده يا نه، چيزي بر او نيست و اگر شك كند دو سجده سهو بر او واجب شده يا چهار سجده سهو، همان دو سجده كافي است.

دستور سجده سهو

مسأله 1105 سجده سهو به ترتيب زير است بعد از نماز بلافاصله نيّت سجده سهو مي كند و بعد به سجده مي رود و مي گويد: «بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ اَلسَّلامُ عَلَيْكَ اَيُّهَا النَّبِيُّ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ» سپس سر از سجده بر مي دارد و مي نشيند، دوباره به سجده مي رود و همان ذكر را مي گويد و بعد از آن كه سر از سجده برداشت تشهّد مي خواند و سلام مي دهد و احتياط آن است كه در تشهّد به مقدار واجب اكتفا كند و تنها به سلام آخر قناعت نمايد.

مسأله 1106 سجده سهو بايد رو به قبله و با حالت وضو و طهارت باشد و پيشاني را نيز بر چيزي گذارد كه سجده نماز بر آن جايز است.

قضاي سجده و تشهّد فراموش شده

مسأله 1107 هرگاه كسي يك يا چند سجده نماز را فراموش كرد بايد قضاي آن را بعد از نماز به جا آورد (البته اگر دو سجده از يك ركعت فراموش شود نماز باطل است) همچنين اگر تشهّد را فراموش نمايد بايد بلافاصله بعد از نماز آن را قضا كند و علاوه بر قضاي

ص: 237

سجده و تشهّد بايد براي هر كدام بنابر احتياط واجب دو سجده سهو به جا آورد (ولي چنان كه قبلاً نيز گفته شد تشهّد سجده سهو، كفايت از تشهّد فراموش شده مي كند).

مسأله 1108 در قضاي سجده و تشهّد فراموش شده تمام شرايط نماز مانند طهارت و قبله و شرطهاي ديگر لازم است و بايد بلافاصله بعد از نماز انجام دهد.

مسأله 1109 اگر يك سجده و تشهّد را فراموش كند احتياط واجب آن است كه هر كدام را اوّل فراموش كرده اوّل قضا كند و اگر نداند كدام يك را اوّل فراموش كرده

احتياطاً يك سجده و بعد يك تشهّد و بار ديگر يك سجده به جا مي آورد، تا يقين كند سجده و تشهّد رابه ترتيبي كه فراموش كرده قضا كرده است.

مسأله 1110 هرگاه بعد از نماز كاري كند كه صورت نماز را به هم مي زند يا نماز را باطل مي كند (مثل اين كه پشت به قبله كند) بايد قضاي سجده و تشهّد را به جا آورد و نماز را بنابر احتياط واجب اعاده كند و اگر كاري كند كه سجده سهو مي آورد، بعد از قضاي سجده يا تشهّد احتياط آن است كه سجده سهو به جا آورد.

مسأله 1111 اگر شك دارد كه سجده يا تشهّد را فراموش كرده يا نه واجب نيست قضا كند و اگر مي داند يكي را فراموش كرده، امّا نمي داند كدام يك بوده، هر دو را قضا كند و هر كدام را اوّل به جا آورد مانعي ندارد.

مسأله 1112 هرگاه علاوه بر قضاي سجده يا تشهّد، سجده سهو نيز بر

ص: 238

ذمّه او باشد، بايد بعد از نماز اوّل سجده يا تشهّد را قضا كند و بعد سجده سهو را به جا آورد.

مسأله 1113 هرگاه شك كند كه آيا قضاي سجده يا تشهّد فراموش شده كه بر عهده او بود بعد از نماز به جا آورده يا نه، چنانچه وقت نماز نگذشته سجده يا تشهّد را قضا نمايد و اگر گذشته نيز بنابر احتياط واجب بايد قضاي آن را به جا آورد و نماز او صحيح است.

مسأله 1114 براي قضاي سجده يا تشهّد، بعد از نماز نيّت مي كند، سپس همان سجده يا تشهّد را بدون اللّه اكبر و چيز اضافي ديگر قضا مي كند و بعد بنابر احتياط سجده سهو به جا مي آورد.

خلل در اجزاء و شرايط نماز

مسأله 1115 اگر چيزي از واجبات نماز را عمداً كم و زياد كند نماز او باطل است، امّا اگر به واسطه ندانستن مسأله باشد اگر آن جزء از اركان نماز است، نماز باطل مي شود و اگر غير اركان است، نمازش صحيح است به شرط اين كه جاهل قاصر باشد، يعني دسترسي براي يادگرفتن مسأله نداشته باشد.

مسأله 1116 هرگاه سهواً چيزي از اجزاي نماز را كم و زياد كند اگر از اركان نماز باشد نماز باطل است واگر از غير اركان باشد نماز صحيح است و در صورتيكه شرايطي مثل وضو يا غسل انجام نشده باشد نماز باطل است، خواه عمداً باشد يا سهواً.

مسأله 1117 اگر پيش از سلام نماز يادش بيايد كه يك ركعت يا بيشتر از آخر نماز را نخوانده، بايد آن را به جا آورد و نمازش صحيح

ص: 239

است، ولي اگر بعد از سلام متوجّه شود چنانچه كاري كه نماز را عمداً و سهواً باطل مي كند (مانند پشت به قبله كردن) انجام داده نماز باطل است و اگر انجام نداده بايد بلافاصله ركعت هاي فراموش شده را به جا آورد و نمازش صحيح است و احتياط واجب آن است كه سجده سهو براي سلام بي جا انجام دهد.

مسأله 1118 هرگاه بفهمد نماز را پيش از وقت خوانده، يا پشت به قبله به جا آورده، بايد آن را اعاده كند و اگر وقت گذشته قضا نمايد، امّا اگر سهواً نماز را به طرف راست يا چپ خوانده نماز باطل نيست.

يقين حاصل كند، دوم اين كه در ميان مردم معروف باشد، سوم اين كه شخص مورد اعتمادي خبر دهد.

مسأله 1123 هرگاه يقين دارد سفر او هشت فرسخ است و نماز را شكسته بخواند، بعد بفهمد هشت فرسخ نبوده، نمازش باطل است و بايد آن را اعاده كند و چهار ركعت بخواند و اگر وقت گذشته قضا نمايد، امّا اگر يقين داشت مسافت مورد نظر هشت فرسخ نيست و در اثناء راه فهميد كه هشت فرسخ بوده بايد نماز را شكسته بخواند و اگر تمام خوانده اعاده كند.

مسأله 1124 اگر ميان دو محلّي كه فاصله آن كمتر از چهار فرسخ است چند مرتبه رفت و آمد كند نماز او شكسته نخواهد بود، هرچند روي هم رفته هشت فرسخ و بيشتر شود مگر اين كه عرفاً به او مسافر بگويند و در اين صورت بنا بر احتياط هم نماز را تمام و هم شكسته بخواند.

مسأله 1125 هرگاه محلّي دو راه دارد كه يكي كمتر از هشت فرسخ و ديگري هشت فرسخ يا بيشتر است، اگر از راه اوّل برود بايد تمام بخواند و اگر از راه دوم برود نمازش شكسته است.

مسأله 1126 براي حساب مسافت هشت فرسخ بايد از آخرين خانه هاي شهر حساب كرد.

شرط دوم از اوّل، قصد هشت فرسخ را داشته باشد

مسأله 1127 اگر اوّل مي خواهد به محلّي كه كمتر از هشت فرسخ است برود ودر وسط راه يا پس از رسيدن به آن مقصد قصد كند مسافرت خود را ادامه دهد بطوري كه مجموع مسافرت او هشت فرسخ باشد، چون از اوّل قصد نداشته بايد نماز را

ص: 241

تمام بخواند، ولي اگر در اثنا، يا پس از رسيدن به مقصد قصد كند از آنجا هشت فرسخ يا بيشتر برود، نماز او شكسته است.

مسأله 1128 كسي كه به دنبال گمشده اي مي رود و نمي داند چه مقدار بايد برود تا مقصود خود را پيدا كند، بايد نماز را تمام بخواند، ولي در برگشتن چنانچه تا وطن يا محل اقامتش هشت فرسخ يا بيشتر باشد نماز او شكسته است.

مسأله 1129 كسي كه قصد هشت فرسخ دارد بايد نمازش را شكسته بخواند، هرچند هر روز مقدار كمي راه برود ولي به اندازه اي باشد كه به او مسافر گويند.

مسأله 1130 كسي كه اختيارش در سفر با ديگري است مانند پسري كه با پدر خود مسافرت مي كند، چنانچه بداند سفر پدرش هشت فرسخ است بايد نماز را شكسته بخواند، حتّي اگر كسي را به اجبار به جايي مي برند (مانند زنداني) و بداند مسافت او هشت فرسخ يا بيشتر است همين حكم را دارد، مگر اين كه احتمال عقلايي بدهد كه پيش از رسيدن به چهار فرسخ از آنها جدا مي شود و برمي گردد.

شرط سوم در بين راه از قصدش برنگردد

مسأله 1131 اگر پيش از رسيدن به چهار فرسخ از قصد خود برگردد، يا مردّد شود بايد نماز را تمام بخواند، امّا اگر بعد از رسيدن به چهار فرسخ از مسافرت خود منصرف شود، بايد نماز را شكسته بخواند، مگر اين كه مردّد در ماندن و برگشتن باشد و يا بخواهد همان جا ده روز بماند.

مسأله 1132 هرگاه بخواهد به محلّي كه هشت فرسخ يا بيشتر است برود،

ص: 242

اگر پيش از آن كه به هشت فرسخ برسد مردّد شود كه بقيّه راه را برود يا نه و در آنجا مقداري متوقّف شود و بعد تصميم بگيرد بقيّه راه را ادامه دهد بايد نماز را شكسته بخواند و اگر در حال ترديد مقداري از مسافت را طي كند سپس تصميمش بر ادامه راه شود، چنانچه باقيمانده راه با آنچه قبلاً با قصد طي كرده هشت فرسخ يا بيشتر باشد نماز را شكسته مي خواند.

شرط چهارم قبل از رسيدن به هشت فرسخ از وطن خود عبور نكند و نخواهد ده روز يا بيشتر در اثناء راه توقف كند.

مسأله 1133 اگر مسافر به وطن خود وارد شود سفر او قطع مي گردد و همچنين اگر به محلّ اقامه ده روز برسد، حتّي اگر ترديد دارد كه از وطنش بگذرد يا در جايي ده روز اقامه كند باز هم نماز او تمام است.

شرط پنجم سفر او براي كار حرامي نباشد

مسأله 1134 اگر به قصد دزدي، خيانت، يا كار حرام ديگري سفر كند، بايد نماز را تمام بخواند، همچنين اگر خود سفر حرام باشد مثل اين كه چنان مسافرتي براي بدن او ضرر قابل ملاحظه اي دارد، يا زن بدون اجازه شوهر سفر كند (بنا بر احتياط واجب) يا فرزند با نهي پدر و مادر سفر نمايد بطوري كه مايه اذيّت آنها شود، بايد نماز را تمام بخواند؛ ولي اگر سفر واجبي مانند حجّ واجب بوده باشد رضايت شوهر و پدر ومادر شرط نيست و نماز شكسته است.

مسأله 1135 هرگاه خود سفر حرام نباشد و به منظور كار حرامي نيز سفر نمي كند،

ص: 243

ولي در اثناء سفر، معصيت يا معصيتهايي انجام مي دهد، مثل اين كه در سفر شراب بخورد، يا غيبت كند و به مردم ظلم نمايد، نماز او شكسته است.

مسأله 1136 هرگاه براي فرار از انجام كار واجبي مسافرت نمايد، مثل اين كه بدهكار است و مي تواند بدهي خود را بدهد و طلبكار هم مطالبه مي كند، امّا او براي فرار از پرداخت بدهي مسافرت نمايد، بايد نماز را تمام به جا آورد، ولي اگر چنين قصدي را ندارد بايد نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1137 اگر سفر حرام نيست، ولي سوار بر مركب غصبي شود، يا در زمين غصبي مسافرت مي كند، بنابر احتياط جمع ميان نماز شكسته و تمام كند، يعني هم نماز دو ركعتي هم چهار ركعتي به جا آورد.

مسأله 1138 هرگاه كسي همراه ظالمي سفر كند و مسافرت او كمك به ظالم محسوب شود سفر او حرام است و نمازش را بايد تمام بخواند، مگر آن كه مجبور باشد يا براي انجام وظيفه مهمتري مانند نجات جان مظلومي با او سفر كند كه در اين صورت نمازش شكسته است.

مسأله 1139 مسافرت به قصد تفريح و گردش و استفاده از آب و هوا و مانند آن تا آنجا كه موجب اسراف و كار حرام ديگري نباشد جايز است و نماز را بايد شكسته بخواند.

مسأله 1140 كسي كه براي امرار معاش به شكار مي رود سفرش حلال و نمازش شكسته است، همچنين اگر براي فراهم كردن درآمد بيشتر باشد، امّا كسي كه براي لهو و تفريح و خوشگذراني به شكار مي رود، سفرش حرام ونمازش را بايد تمام بخواند.

ص: 244

سأله 1141 كسي كه از سفر معصيت بر مي گردد اگر توبه كرده و تا محلّي كه مي خواهد بر گردد هشت فرسخ يا بيشتر باشد، بايد نماز را شكسته بخواند، همچنين اگر توبه نكرده ولي در بازگشت آلوده به معصيت نيست.

مسأله 1142 هرگاه كسي كه سفرش سفر معصيت است در اثناء راه از قصد خود برگردد، چنانچه باقيمانده راه هشت فرسخ يا بيشتر باشد و يا مجموع رفتن و برگشتن هشت فرسخ است بايد نماز را شكسته بخواند، ولي بعكس اگر به قصد معصيت سفر نكرده، ولي در بين راه قصدش تغيير كند و بقيّه راه را براي معصيت برود، بايد نماز را تمام بخواند، امّا آنچه را قبلاً شكسته خوانده اشكالي ندارد.

شرط ششم از صحرانشين هاي خانه بدوش نباشد

مسأله 1143 «صحرانشينهاي خانه بدوش» كه وطن خاصي ندارند و هرجا آب و خوراك براي خود و حيواناتشان فراهم باشد توقّف مي كنند، بايد در اين مسافرتها نمازشان را تمام بخوانند و روزه را بگيرند.

مسأله 1144 هرگاه صحرانشين خانه به دوش مانند مردم ديگر براي زيارت خانه خدا، يا تجارت، يا مسافرت ديگري غير از آن مسافرت كه جزء زندگي اوست برود بايد نماز را شكسته بخواند.

شرط هفتم شغل و كار او مسافرت نباشد

مسأله 1145 راننده ها، خلبان ها، كشتيبان ها و ساربان ها و مانند آنها كه سفر، شغل آنهاست بايد نماز را تمام بخوانند هرچند در سفر اوّل باشد.

مسأله 1146 كسي كه شغلش مسافرت نيست، ولي مسافرت مقدّمه شغل اوست، مانند معلّم و كارگر و كارمندي كه خودش ساكن شهري است و همه روز براي انجام

ص: 245

كار به نقطه ديگري مي رود كه رفت و آمد او هشت فرسخ يا بيشتر است، بايد نماز را تمام بخواند و روزه را بگيرد.

مسأله 1147 كسي كه شغلش مسافرت است اگر براي كار ديگري غير از شغل خود (مثلاً براي حج يا زيارت يا مقصد ديگري) مسافرت كند، بايد مانند ساير مسافران نماز را شكسته بخواند، ولي اگر راننده اي اتومبيل خود را براي زيارت كرايه دهد و در ضمن خودش هم زيارت كند بايد نماز را تمام بخواند.

مسأله 1148 كساني كه راهنماي حج و مدير كاروان حجّاج و مانند آن مي باشند، در صورتي كه مسافرت جزء يا مقدّمه شغل آنها محسوب شود و اين كار مدّت قابل ملاحظه اي (حدود چند ماه) به طول انجامد بايد نماز را تمام بخوانند.

مسأله 1149 كسي كه در مقداري از سال شغلش مسافرت است مثل راننده اي كه فقط در تابستان يا زمستان كار رانندگي مي كند، بايد در سفري كه مشغول به كارش هست نماز را تمام بخواند.

مسأله 1150 كسي كه شغلش رانندگي داخل شهرهاست اگر اتّفاقاً به سفر خارج از شهر برود و هشت فرسخ و بيشتر باشد نمازش شكسته است، امّا كسي كه هم رانندگي داخل شهر مي كند و هم راننده بياباني است وقتي به خارج شهر مي رود نماز را بايد تمام بخواند.

مسأله 1151 كسي كه شغلش مسافرت است اگر ده روز يا بيشتر در محلّي بماند، خواه وطن او باشد يا نه، و خواه از اوّل، قصد ده روز را داشته يا نه، بايد در سفر اوّل نماز را شكسته بخواند و اگر شك كند

ص: 246

كه ده روز مانده يا نه، بايد نمازش را تمام بخواند.

مسأله 1152 كساني كه براي خود وطني اختيار نكرده اند و به سياحت و جهانگردي مشغولند بايد نماز را تمام بخوانند.

مسأله 1153 كسي كه شغلش مسافرت نيست، ولي در شهر يا دهي جنسي دارد كه براي حمل آن مسافرتهاي پي در پي مي كند بايد نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1154 كسي كه از وطنش صرف نظر كرده و مي خواهد وطن ديگري براي خود انتخاب كند بايد در مسافرت نماز را شكسته بخواند، مگر آن كه سفرش طولاني شود و جزء افراد خانه بدوش حساب شود.

شرط هشتم به حدّ ترخّص برسد

مسأله 1155 «حدّ ترخّص» يعني از وطن يا محلّ اقامتش به اندازه اي دور شود كه صداي اذان شهر را نشنود و مردم شهر او را نبينند، امّا ديدن و نديدن ديوارهاي شهر اثري ندارد، ولي بايد در هوا گرد و غبار يا مه يا چيز ديگري كه مانع ديدن است يا سرو صدايي كه مانع شنيدن است وجود نداشته باشد و اگر يكي از اين دو علامت حاصل شود كافي است، به شرط اينكه يقين به نبودن ديگري نداشته باشد، و الاّ احتياط جمع ميان نماز شكسته و تمام است.

مسأله 1156 معيار در شهرها شهرهاي معمولي است و اگر شهري زياد در گودي يا در بلندي قرار گرفته باشد بايد مطابق شهرهاي معمولي با آن رفتار كرد، يعني ببينيم چه اندازه مسافت سبب مي شود كه در شهرهاي معمولي انسان صداي اذان شهر را نشنود و اهالي شهر او را نبينند.

مسأله 1157 هرگاه شك كند به حدّ

ص: 247

ترخّص رسيده يا نه، يا نداند صدايي را كه مي شنود صداي اذان است يا صداي ديگر، بايد نماز را تمام بخواند، امّا اگر بفهمد صداي اذان است ولي كلمات آن قابل تشخيص نباشد احتياط جمع است.

مسأله 1158 هرگاه به جايي برسد كه اذان شهر را كه معمولاً در جاي بلند مي گويند نشنود نمازش شكسته است، هر چند اذاني را كه با بلند گوهاي قوي مي گويند بشنود و اگر كسي گوش و چشمش از معمول ضعيف تر يا بسيار قوي تر است اعتباري به آن نيست بلكه اعتبار به گوش و چشمهاي معمولي است.

مسأله 1159 هرگاه كسي در اثناء مسافرت به وطنش برسد نمازش در آنجا تمام است، ولي اگر مي خواهد سفر خود را از آنجا هشت فرسخ يا بيشتر ادامه دهد وقتي به حدّ ترخّص رسيد بايد نماز را شكسته بخواند.

چيزهايي كه سفر را قطع مي كند

مسأله 1160 چند چيز است كه سفر را قطع مي كند و بايد نماز را تمام خواند:

اوّل رسيدن به «وطن»

منظور از وطن محلّي است كه انسان آن را براي اقامت و زندگي خود انتخاب كرده، خواه در آنجا متولّد شده باشد يا نه و خواه وطن پدر و مادرش باشد يا خودش آنجا را انتخاب كرده است.

مسأله 1161 هرگاه انسان جايي را براي «محلّ اقامت» خود انتخاب كند بطوري كه وقتي در آنجاست او را مسافر نمي گويند، خواه قصد اقامت دائم داشته باشد يا موقّت، مثلاً مي خواهد دو سال يا بيشتر در آنجا بماند اين محل در حكم وطن مي باشد و همين گونه است حال

ص: 248

مأموران ادارات كه ممكن است هر چند سال در محلّي باشند و آنجا حكم وطنشان را دارد.

مسأله 1162 ممكن است كسي در دو محل زندگي كند، مثلاً شش ماه در شهري و شش ماه ديگر در شهر ديگر، هردو وطن او محسوب مي شود و حتّي ممكن است انسان داراي سه وطن باشد.

مسأله 1163 هرگاه انسان در محلّي زندگي مي كرده و وطن او بوده، چنانچه از آنجا اعراض كند، يعني ديگر قصد نداشته باشد در آنجا زندگي كند، هر چند گاهي به عنوان مسافرت و ديدار بستگان و دوستان به آنجا برود، نمازش در آنجا شكسته است، خواه در آنجا ملكي داشته باشد يا نه و خواه اقوام و بستگانش در آنجا زندگي كنند يا نكنند، مگر اين كه قصد كند در آنجا ده روز بماند، همچنين اگر انسان غير از وطن اصلي خود جاي ديگري را براي زندگي انتخاب كند و شش ماه يا كمتر و بيشتر در آنجا بماند بعد، از آنجا اعراض نمايد نمازش در آنجا شكسته است، خواه ملكي در آنجا داشته باشد يا نه.

دوم قصد اقامت ده روز

مسأله 1164 هرگاه مسافري مي خواهد ده روز پشت سر هم در محلّي بماند، يا مي داند اجباراً بايد در آنجا توقّف كند بايد نماز را تمام بخواند.

مسأله 1165 آنچه براي قصد اقامه كه در مسأله پيش گفته شد لازم است ماندن ده روز است و امّا شب قبل از آن و شب بعد از آن لزومي ندارد، بنابراين اگر از اذان صبح روز اوّل تا غروب روز دهم بماند (يعني ده روز و نُه شب) بايد

ص: 249

نماز را تمام بخواند، همچنين اگر مثلاً قصدش اين باشد كه از ظهر روز اوّل تا ظهر روز يازدهم توقف كند.

مسأله 1166 مسافري كه قصد دارد ده روز در محلّي بماند مي تواند قصد كند در چند جا توقّف كند به شرط اين كه فاصله آنها كم باشد (مثلاً يكي دو كيلومتر و يا بيشتر) بطوري كه بگويند او مسافر نيست، همچنين هيچ تفاوتي ميان شهرهاي بزرگ و كوچك نيست يعني «بلاد كبيره» و «صغيره» تفاوتي در احكام مسافر ندارد.

مسأله 1167 مسافري كه قصد اقامه ده روز در محلّي كرده، اگر از اوّل قصد داشته باشد كه در بين ده روز به اطراف برود چنانچه جايي كه مي خواهد برود به اندازه اي دور نيست كه جزء مسافرت محسوب شود بايد نماز را تمام بخواند، امّا اگر طوري است كه جزء مسافرت محسوب مي شود بايد تمام ده روز را شكسته بخواند.

مسأله 1168 هرگاه كسي قصد دارد ده روز در جايي بماند امّا احتمال مي دهد در اثنا مانعي پيدا شود درصورتي كه مردم به اين گونه احتمالات اعتنا نكنند بايد نماز را تمام بخواند، امّا اگر احتمال وجود مانع قوي باشد نمازش شكسته است.

مسأله 1169 هرگاه مسافري قصد ندارد ده روز در جايي توقف كند ولي قصدش اين است كه مثلاً اگر رفيقش بيايد يا منزل خوبي پيدا كند ده روز بماند بايد نماز را شكسته بخواند.

مسأله 1170 هرگاه مسافري بداند مثلاً ده روز يا بيشتر به آخر ماه مانده و قصد كند كه تا آخر ماه در محلّي بماند، بايد نماز را تمام بخواند، همچنين اگر نداند آن

ص: 250

روز چندم ماه است و تا آخر ماه چقدر مانده، ولي قصدش اين است كه به هر حال تا آخر ماه بماند، چنانچه در واقع تا آخر ماه ده روز يا بيشتر باشد، بايد نماز را تمام بخواند.

مسأله 1171 هرگاه كسي قصد اقامه ده روز كند و بعداً منصرف يا مردّد شود، اگر پيش از خواندن يك نماز چهار ركعتي باشد نمازش شكسته است، ولي اگر بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتي منصرف يا مردّد شود، بايد تا وقتي در آنجاست نماز را تمام بخواند.

مسأله 1172 هرگاه كسي قصد ده روز كند و روزه بگيرد و بعد از ظهر از ماندن درآنجا منصرف شود چنانچه يك نماز چهار ركعتي خوانده باشد روزه اش صحيح است و بايد تا آنجا هست نمازها را تمام بخواند و روزه ماه رمضان را بگيرد امّا اگر نماز چهار ركعتي نخوانده روزه اش صحيح نيست و نمازها را نيز بايد شكسته بخواند.

مسأله 1173 هرگاه شك كند كه آيا نماز چهار ركعتي خوانده و بعد منصرف يا مردّد شده يا نه، بايد نمازهاي خود را شكسته بخواند.

مسأله 1174 هرگاه مسافر به نيّت نماز شكسته مشغول نماز شود و در بين نماز تصميم بگيرد ده روز يا بيشتر در آنجا بماند بايد نماز را چهار ركعتي تمام كند و اگر بعكس قصد ده روز كرده بوده و مشغول نماز چهار ركعتي شده بود ولي در وسط نماز از قصد خود برگشت، چنانچه مشغول ركعت سوم نشده بايد نماز را دو ركعتي تمام كند و بقيّه نمازها را نيز شكسته بخواند و اگر به ركوع ركعت سوم رفته

ص: 251

نمازش باطل است و تا وقتي كه آنجاست بايد شكسته بخواند.

مسأله 1175 كسي كه قصد كرده ده روز در محلّي بماند هرگاه بيشتر از ده روز بماند تا وقتي مسافرت نكرده بايد نمازش را تمام بخواند و لازم نيست دوباره قصد ده روز كند.

مسأله 1176 مسافري كه قصد ده روز كرده بايد روزه واجب را بگيرد و مي تواند روزه مستحبّي به جا آورد و نافله هاي ظهر و عصر و عشا را هم بخواند.

مسأله 1177 مسافري كه قصد كرده ده روز در جايي توقّف كند، چنانچه بعد از گذشتن ده روز يا بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتي به جايي كه كمتر از چهار فرسخ است برود و به محلّ اقامه خود بازگردد، بايد نماز را تمام بخواند و هرگاه بخواهد از محلّ اقامت به جاي ديگري برود كه كمتر از هشت فرسخ است و در محلّ دوم ده روز بماند بايد نماز خود را در مسير راه و در جاي دوم تمام بخواند، امّا اگر هشت فرسخ يا بيشتر باشد در مسير راه شكسته مي خواند و در محلّ دوم كه قصد اقامه كرده تمام مي خواند.

مسأله 1178 هرگاه كسي به خيال اين كه دوستانش مي خواهند ده روز در محلّي بمانند قصد ده روز كند و بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتي بفهمد كه آنها قصد نكرده اند و منصرف شود تا مدّتي كه او در آنجاست بايد نماز را تمام بخواند.

سوم توقّف يك ماه بدون قصد

مسأله 1179 هرگاه مسافر در محلّي توقّف كند ولي نمي داند مدّت توقّف او چند روز است بايد

ص: 252

نماز را شكسته بخواند، امّا بعد از گذشتن سي روز بايد نماز را تمام بخواند، اگر چه مقدار كمي بعد از آن در آنجا بماند (اگر يك ماه از ماههاي قمري بماند كه كمتر از سي روز باشد نيز كافي است مثلاً از دهم اين ماه تا دهم ماه ديگر).

مسأله 1180 هرگاه كسي مي خواهد نه روز يا كمتر در محلّي بماند بعد از گذشتن اين مدّت باز تصميم مي گيرد نه روز يا كمتر بماند، تا سي روز، بايد نماز را شكسته بخواند، از روز سي و يكم بايد نماز را تمام بخواند.

مسأله 1181 هرگاه توقّف سي روز در يك محل نباشد كافي نيست، بنابراين اگر در جايي مثلاً بيست روز بدون قصد بماند سپس از آنجا چند فرسخ دورتر رود و بيست روز ديگر بماند نماز او شكسته است.

حكم نماز مسافر را مي دانست امّا توجّه نداشت كه در حال سفر است و نمازش را تمام بخواند، امّا اگر اصلاً اين حكم را نمي دانست كه وظيفه مسافر نماز شكسته است و هنوز اين مسأله را نشنيده بود اگر به جاي نماز شكسته نماز را تمام بخواند نمازش صحيح است.

مسأله 1184 مسافري كه اجمالاً مي داند بايد نماز را شكسته بخواند اگر بعضي از جزئيّات آن را نداند (مثلاً نداند كه شرط اين مسأله سفر هشت فرسخي است) چنانچه تمام بخواند احتياط آن است كه بطور شكسته اعاده كند.

مسأله 1185 هرگاه فراموش كند كه مسافر است و نماز را تمام بخواند چنانچه در وقت يادش بيايد بايد شكسته به جا آورد و اگر بعد از وقت متوجّه شود قضا ندارد.

مسأله 1186 كسي كه وظيفه اش نماز تمام است اگر عمداً يا از روي اشتباه يا فراموشي شكسته بخواند نمازش باطل است، حتّي اگر قصد اقامه ده روز كرده و نمي دانسته كه بايد در اين حال تمام بخواند و نماز خود را شكسته خوانده، احتياط واجب آن است كه به صورت تمام اعاده كند.

مسأله 1187 هرگاه مشغول نماز چهار ركعتي است و در بين نماز يادش بيايد كه مسافر است، يا متوجّه شود كه سفر او هشت فرسخ است، اگر به ركوع ركعت سوم نرفته، بايد نماز را دو ركعتي تمام كند و اگر به ركوع ركعت سوم رفته نمازش باطل است و بايد شكسته بخواند.

مسأله 1188 هرگاه كسي مشغول نماز شكسته شود و در بين نماز يادش بيايد كه مسافر نيست و يا سفرش سفري نيست كه

ص: 254

نماز در آن شكسته باشد، بايد نماز را چهار ركعتي تمام كند و نمازش صحيح است.

مسأله 1189 هرگاه كسي اوّل وقت مسافر بوده و نماز را نخوانده و بعد به وطن يا جايي كه قصد دارد ده روز بماند وارد شود بايد نماز را تمام بخواند و بعكس، اگر كسي اوّل وقت در وطن يا محلّ اقامت بوده و نماز را نخوانده، مسافرت كرد، بايد نمازش را در سفر شكسته بخواند.

مسأله 1190 هرگاه نماز انسان در سفر قضا شود بايد قضاي آن را شكسته بخواند (خواه در سفر قضا كند يا در وطن) و بعكس اگر در وطن نمازش قضا شود بايد قضاي آن را تمام بخواند (خواه در سفر قضا كند يا در وطن).

مسأله 1191 مستحبّ است مسافر به اميد ثواب الهي بعد از هر نماز شكسته سي مرتبه سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا اِلهَ إلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ بگويد.

مسأله 1192 حكم نماز مسافر مربوط به آسان بودن و سخت بودن سفر نيست، بلكه در مسافرتهاي راحت امروز نيز با شرايطي كه گفته شد بايد نماز را شكسته خواند.

بايد آن را قضا كند.

مسأله 1195 كسي كه نماز قضا برعهده دارد بايد در خواندن آن كوتاهي نكند، ولي واجب نيست آن را فوراً به جا آورد، مگر آنكه يك يا دو نماز قبل از آن قضا شده باشد كه احتياط واجب اين است كه پيش از نماز همان روز آن را قضا كند.

مسأله 1196 كسي كه نماز قضا بر ذمّه دارد مي تواند نماز مستحبّي بخواند و خواندن نماز قضا قبل از نماز يوميّه يا بعد از آن مانعي ندارد.

مسأله 1197 اگر كسي گمان دارد بعضي از نمازهاي گذشته او صحيح نبوده، يا فراموش كرده است، احتياط مستحب آن است كه قضاي آن را به جا آورد.

مسأله 1198 در نماز قضا ترتيب واجب نيست، جز در ميان قضاي ظهر و عصر و مغرب و عشاء از يك روز.

مسأله 1199 كسي كه چند نماز از او قضا شده و شماره آنها را نمي داند، مثلاً نمي داند دو نماز بوده يا سه نماز، كافي است مقدار كمتر را بخواند، امّا اگر قبلاً شماره آنها را مي دانسته، ولي به واسطه سهل انگاري فراموش كرده، احتياط واجب آن است كه مقدار بيشتر را بخواند.

مسأله 1200 كسي كه نماز قضا از روزهاي پيش بر ذمّه دارد مي تواند قبل از خواندن نماز قضا به نماز اداي روزانه مشغول شود، مگر آنكه يك يا دو نماز قبل از آن باشد كه بنابر احتياط واجب بايد قبلاً بجا آورد.

مسأله 1201 كسي كه مي داند يك نماز چهار ركعتي بر ذمّه دارد، امّا نمي داند قضاي ظهر بوده يا عصر يا عشاء اگر

ص: 256

يك نماز چهار ركعتي به نيّت ما في الذّمّه يعني قضايي كه بر عهده اوست بخواند كافي است و در بلند خواندن و آهسته خواندن حمد و سوره مخيّر است.

مسأله 1202 هيچ كس نمي تواند نماز قضاي ديگري را كه در حال حيات استبه جا آورد، هر چند او از خواندن نماز قضا عاجز باشد، امّا بعد از مردنمانعي ندارد.

مسأله 1203 نماز قضا را مي توان با جماعت خواند، خواه نماز امام جماعت ادا باشد يا قضا، ولي احتياط اين است كه هر دو يك نماز را بخوانند، مثلاً نماز قضاي ظهر را با نماز ظهر بخواند و نماز قضاي عصر را با نماز عصر.

مسأله 1204 مستحبّ است كودكي كه خوب و بد را تميز مي دهد به نماز خواندن و ساير عبادتها عادت دهند، بلكه مستحبّ است او را به قضاي نماز تشويق كنند (البتّه نبايد اين كار به صورتي انجام گيرد كه موجب ناراحتي و بيزاري او از نماز گردد).

نيست

مسأله 1206 هرگاه شخص ديگري آن نماز و روزه را قضا نمايد از پسر بزرگتر ساقط مي شود.

مسأله 1207 اگر پسر بزرگتر نمي داند كه از پدر يا مادرش نماز و روزه اي قضا شده يا نه، چيزي بر او واجب نيست و تفحّص و جستجو نيز لازم نمي باشد.

مسأله 1208 اگر پسر بزرگتر از دنيا برود بر ساير پسران تكليفي نيست.

مسأله 1209 اگر معلوم نباشد پسر بزرگتر كدام است يعني تاريخ تولّد پسرها درست روشن نباشد، قضاي نماز و روزه پدر و مادر بر هيچ كدام واجب نيست، ولي احتياط مستحب آن است كه بين خودشان قسمت كنند.

مسأله 1210 پسر بزرگتر هنگام قضاي نماز و روزه پدر و مادر بايد به تكليف خود عمل كند، يعني دستورات نماز و روزه را مطابق حكم مرجع تقليد خود به جا آورد.

مسأله 1211 كسي كه خودش نماز و روزه قضا دارد و نماز و روزه پدر و مادر نيز بر او واجب شده، هركدام را اوّل به جا آورد صحيح است.

مسأله 1212 هرگاه پسر بزرگتر در موقع مرگ پدر يا مادر نابالغ يا ديوانه بوده، هروقت بالغ و عاقل شود بايد نماز و روزه پدر يا مادر را قضا نمايد.

براي بعضي از كارهاي مستحب مانند زيارت قبر پيغمبر (صلي الله عليه وآله) و امامان (عليهم السلام) از طرف زندگان اجير شود، ولي احتياط واجب آن است كه پول را براي مقدّمات كار بگيرد و نيز مي تواند اعمال مستحبّي را انجام دهد و ثواب آن را به اموات يا زنده ها هديه نمايد.

مسأله 1215 كسي كه براي نماز قضاي ميّت اجير شده، بايد مسائل نماز را بخوبي بداند و قرائت او صحيح باشد.

مسأله 1216 شخصي كه مي خواهد از طرف ديگري نماز يا روزه، يا عبادت ديگري، به جا آورد بايد در موقع نيّت، ميّت را معيّن كند، لازم نيست اسم او را بداند، همين اندازه كه علامت و نشانه اي براي او در قصد و نيّت خود قرار دهد كافي است.

مسأله 1217 شخص نايب بايد خود را به جاي ميّت فرض كند و عبادتي را كه بر ذمّه اوست قضا نمايد و اگر عملي را انجام دهد و ثواب آن را براي او هديه كند دين او ادا نمي شود.

مسأله 1218 در صورتي ذمّه ميّت ادا خواهد شد كه اطمينان پيدا شود كه نايب نماز را خوانده است و اگر شك كند كافي نيست، ولي اگر يقين داشته باشد نماز را خوانده امّا نداند صحيح انجام داده يا نه اشكال ندارد.

مسأله 1219 اگر نايب بگويد نماز را خوانده ام تنها به گفته او نمي توان قناعت كرد مگر اين كه فرد مورد اطميناني باشد.

مسأله 1220 شخصي كه از ميّت نيابت مي كند بايد كسي باشد كه در انجام اجزاء و شرايط نماز معذور نباشد، مثلاً كسي كه

ص: 259

نشسته نماز مي خواند نمي تواند نايب شود، حتّي بنابر احتياط واجب كسي كه با تيمّم يا جبيره نماز مي خواند نيابت نكند.

مسأله 1221 مرد مي تواند براي زن و زن براي مرد نيابت كند و در بلند خواندن و آهسته خواندن نماز بايد به وظيفه خودش عمل نمايد، نه وظيفه ميّت و لازم نيست قضاي نمازهاي ميّت به ترتيب خوانده شود، خواه ترتيب آن را بداند يا نداند، مگر در مورد ظهر و عصر، يا مغرب و عشا از يك روز كه رعايت ترتيب در آن لازم است.

مسأله 1222 كسي كه اجير براي قضاي نماز و روزه مي شود اگر طرز مخصوصي را با او شرط كنند (مثلاً بگويند نماز را بايد در مسجد يا در فلان ساعت بخواند) بايد به شرط عمل كند، امّا اگر شرط خاصّي با او نكنند مطابق تكليف خود و طبق معمول انجام دهد و در مستحبّات نيز آنچه معمول است به جا مي آورد و بيش از آن لازم نيست مگر شرط كنند، خواندن نماز آيات نيز تا شرط نكنند لازم نيست.

مسأله 1223 هرگاه اشخاص متعدّدي را براي قضاي نماز ميّت اجير كند لازم نيست براي هر كدام وقت معيّني را تعيين نمايد، بلكه آنها مي توانند در هر وقت كه بخواهند نماز را به جا آورند، ولي براي رعايت ترتيب بين نمازهاي قضا احتياط مستحب آن است كه براي هر كدام از آنها وقتي را معيّن نمايد، مثلاً با يكي قرار مي گذارد كه در فاصله صبح تا ظهر نماز قضا به جا آورد و با ديگري از ظهر تا شب و نيز بهتر

ص: 260

است هريك از آنها مقدار نمازي را كه مي خواند با ديگري شبيه باشد، مثلاً اگر از نماز ظهر شروع مي كند و تا نماز صبح پايان مي دهد (خواه يك شبانه روز بخواند يا چند شبانه روز) ديگري نيز از ظهر شروع كند و به صبح خاتمه دهد.

مسأله 1224 هرگاه شخص اجير پيش از تمام كردن نماز و روزه اي كه اجير شده بود از دنيا برود در حالي كه اجرت همه آنها را گرفته، اگر شرط كرده باشند تمام نمازها را خودش به جا آورد بايد اجرت مقداري را كه نخوانده از مال او برگردانند و اگر چنين شرطي نكرده اند بايد ورثه از مال او كسي را اجير كنند تا باقيمانده را بجا آورد و اگر مالي ندارد چيزي بر ورثه واجب نيست، ولي بهتر است دين ميّت را ادا كنند.

مسأله 1225 هرگاه اجير پيش از تمام كردن عمل از دنيا برود و خودش نيز نماز قضا بر ذمّه داشته باشد، بايد از مال او براي نمازهايي كه اجير بوده ديگري را اجير كنند و يا اگر شرط كرده اند خودش به جا آورد باقيمانده را برگردانند، امّا براي نمازهاي خودش نمي توانند از مال او بردارند مگر با رضايت ورثه و يا در صورتي كه وصيّت كرده از ثلث مالش به مصرف نماز برسانند.

تواند نمازش را با جماعت بخواند. در روايتي آمده است كه اگر يك نفر به امام جماعت اقتدا كند هر ركعت آن ثواب 150 نماز دارد و اگر دو نفر اقتدا كند هر ركعت ثواب 600 نماز و هر قدر عدد نمازگزاران بيشتر شود ثواب نمازشان بيشتر خواهدشد و اگر عدد آنان از ده نفر بگذرد اگر تمام آسمانها كاغذ و درياها مركّب و درختها قلم و ملائكه و انس و جن نويسنده شوند، نمي توانند ثواب يك ركعت آن را بنويسند.

مسأله 1227 حاضر نشدن به نماز جماعت اگر از روي بي اعتنايي و سبك شمردن باشد حرام است.

مسأله 1228 مستحبّ است انسان صبر كند كه نماز را به جماعت بخواند و نماز جماعت از نماز اوّل وقت كه فرادي (تنها) باشد بهتر است و نيز جماعتي كه مختصر بخوانند از نماز فرادي كه آن را طول دهند برتر است.

مسأله 1229 هرگاه جماعت برپا شود مستحبّ است كسي كه نمازش را فرادي خوانده دوباره با جماعت بخواند و اگر بعداً بفهمد كه نماز اوّلش باطل بوده نماز دوم كافي است.

مسأله 1230 جايز است «امام جماعت» كه يك بار نماز خود را با جماعت خوانده آن را با جماعت ديگري دوباره بخواند، امّا بيش از دوبار اشكال دارد، بنابراين يك امام جماعت مي تواند در دو مسجد اقامه جماعت كرده و نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1231 كسي كه در نماز وسواس دارد و وسواس او اسباب اشكال نماز مي شود، چنانچه بداند در صورتي كه نماز را با جماعت بخواند از وسواس راحت مي شود بايد نماز را به جماعت بخواند.

ص: 262

سأله 1232 هيچ نماز مستحبّي را نمي توان با جماعت خواند، مگر نماز استسقاء، يعني نمازي كه براي آمدن باران مي خوانند و نماز عيد فطر و قربان كه در زمان غيبت امام (عليه السلام) مستحبّ است.

مسأله 1233 در نمازهاي يوميّه هر نمازي را مي توان با هر نماز امام اقتدا كرد، مثلاً اگر امام نماز ظهر را مي خواند و او نماز ظهر را قبلاً خوانده مي تواند نماز عصرش را با نماز ظهر امام بخواند، ولي اگر امام براي احتياط نمازش را اعاده كرده، نمي تواند نماز خود را با او بخواند، مگر اين كه هر دو از جهت احتياط مثل هم باشند.

مسأله 1234 اگر امام جماعت نماز قضا مي خواند مي شود به او اقتدا كرد ولي اگر نمازش را احتياطاً قضا كند اقتدا به او اشكال دارد.

مسأله 1235 اگر انسان نداند نمازي را كه امام مي خواند نماز نافله است يا نماز واجب نمي تواند به او اقتدا كند.

دو طرف او ايستاده اند و به واسطه ديوار محراب امام را نمي بينند جماعت آنها اشكال دارد، ولي صفهايي كه پشت سر آنها قرار دارد نمازشان صحيح است، همچنين اگر صفها به در مسجد برسد و از آن خارج گردد.

مسأله 1238 هرگاه به واسطه طولاني شدن صفها كساني كه دو طرف صف ايستاده اند امام را نمي بينند مانعي ندارد، همچنين اگر به واسطه طولاني شدن يكي از صفها كساني كه در دو طرف آن ايستاده اند صف جلو خود را نبينند جماعتشان صحيح است.

مسأله 1239 كسي كه پشت ستون ايستاده اگر از طرف راست يا چپ به واسطه مأموم ديگر به امام متصل باشد كافي است.

شرط دوم بلندتر نبودن جاي ايستادن امام از مأموم

مسأله 1240 جاي ايستادن امام از جاي مأموم بلندتر نباشد؛ مگر به مقدار بسيار كم، و اگر زمين سراشيبي باشد و امام در طرفي كه بلندتر است بايستد در صورتي كه سراشيبي آن زياد نباشد و به آن زمين مسطّح گويند مانعي ندارد.

مسأله 1241 بلندتر بودن جاي مأموم از جاي امام اشكال ندارد، ولي اگر امام در صحن مسجد بايستد و عدّه اي از مأمومين در بالكن و پشت بام، و طوري باشد كه به آن جماعت نگويند، صحيح نيست. مثل اين كه امام در طبقه اوّل بايستد و مأمومين در بعضي از طبقات بالا كه از جماعت دور است.

شرط سوّم نبودن فاصله ميان امام و مأموم

مسأله 1242 اگر يك يا چند قدم ميان امام و مأموم يا مأمومين با يكديگر فاصله باشد، بطوريكه به آن جماعت گويند مانعي ندارد، بنابراين فاصله شدن

ص: 264

يك يا دو نفر كه نماز نمي خوانند مانعي ندارد، ولي مستحبّ است صفوف كاملاً به هم متّصل باشد.

مسأله 1243 هنگامي كه امام تكبير مي گويد و وارد نماز مي شود در صورتي كه صفهاي جلوتر آماده نماز باشند همه مي توانند تكبير بگويند و وارد نماز شوند و لازم نيست انتظار بكشند تا صفهاي جلو وارد نماز شوند بلكه انتظار كشيدن بر خلاف احتياط است.

مسأله 1244 هرگاه بداند يكي از صفهاي جلو، نمازشان باطل است اگر صف جلو حايل شود، صفهاي بعد نمي توانند اقتدا كنند.

شرط چهارم مأموم جلوتر از امام نايستد

مسأله 1245 اگر مأموم در ابتداي جماعت يا در اثناء، جلوتر بايستد جماعت او باطل مي شود، احتياط اين است كه مساوي هم نايستد، بلكه كمي عقب تر قرار گيرد و اين عقب تر بودن در تمام حالات نماز مراعات گردد حتّي در حالت ركوع و سجود.

خواه از اوّل تصميم بر اين كار داشته باشد، يا در اثناء نماز.

مسأله 1249 هرگاه مأموم به واسطه عذري بعد از حمد و سوره امام از او جدا شد و نيّت فرادي كرد لازم نيست حمد و سوره را بخواند، ولي اگر پيش از تمام شدن حمد و سوره نيّت فرادي كند بايد آن مقدار را كه امام نخوانده بخواند.

مسأله 1250 اگر در اثناء نماز به خاطر عذري نيّت فرادي كند نمي تواند دوباره به جماعت برگردد و نيز اگر مردّد شود كه نيّت فرادي كند يا نكند و بعد تصميم بگيرد نماز را به جماعت تمام كند جماعت او اشكال دارد، امّا هرگاه شك كند كه نيّت فرادي كرده يا نه، بنا مي گذارد بر اين كه نيّت فرادي نكرده است.

مسأله 1251 اگر موقعي كه امام در ركوع است به او اقتدا كند و به ركوع رود و به ركوع امام برسد نماز او صحيح است، خواه امام ذكر ركوع را گفته باشد يا نه و ركعت اوّل او حساب مي شود، امّا اگر به ركوع امام نرسد نمازش را بطور فرادي تمام كند و بنابر احتياط واجب اعاده نمايد، همچنين اگر شك كند به ركوع امام رسيده يا نه.

مسأله 1252 در ركعتهاي ديگر نماز (غير از ركعت اوّل) نيز بايد خود را به ركوع امام برساند و گرنه جماعت او اشكال دارد.

مسأله 1253 اگر موقعي كه امام در ركوع است اقتدا كند و پيش از آن كه به اندازه ركوع خم شود امام سر از ركوع بردارد، نيّت فرادي مي كند و نمازش صحيح است و اعاده ندارد.

ص: 266

سأله 1254 هرگاه در اوّل نماز يا در بين حمد و سوره اقتدا كند و خود را به ركوع امام نرساند جماعت او صحيح نيست، مگر اين كه عذري داشته باشد.

مسأله 1255 اگر موقعي به جماعت رسد كه امام مشغول خواندن تشهّد آخر نماز است چنانچه بخواهد به ثواب نماز جماعت برسد بايد نيّت كند و تكبيره الاحرام بگويد و بعد بنشيند و تشهّد نماز را با امام بخواند، ولي سلام نگويد و كمي صبر كند تا امام سلام نماز را بگويد، بعد بايستد و نماز را ادامه دهد، يعني حمد و سوره را بخواند و آن را ركعت اوّل نماز خود حساب كند.

مسأله 1256 اگر در ركعت دوم اقتدا كند قنوت و تشهّد را با امام مي خواند و احتياط آن است كه موقع خواندن تشهّد زانوها را از زمين بلند كند و تنها انگشتان دست و سينه پا را بر زمين بگذارد (و به صورت نيمه خيز بنشيند) و بعد از تشهّد امام برخيزد و حمد و سوره بخواند و اگر براي سوره وقت ندارد، حمد را تمام كند و در ركوع، خود را به امام برساند.

مسأله 1257 كسي كه در ركعت دوم امام اقتدا مي كند، بايد در ركعت دوم نماز خودش كه ركعت سوم امام است بعد از دو سجده بنشيند و تشهّد را به مقدار واجب بخواند و برخيزد و خود را به امام برساند و چنانچه براي گفتن سه مرتبه تسبيحات وقت ندارد يك مرتبه بگويد و در ركوع خود را به امام برساند.

مسأله 1258 اگر امام در ركعت سوم يا چهارم باشد و مأموم

ص: 267

بداند كه اگر اقتدا كند و حمد را بخواند به ركوع امام نمي رسد، بنابر احتياط واجب بايد صبر كند تا امام به ركوع برود بعد اقتدا كند.

مسأله 1259 هرگاه در ركعت سوّم يا چهارم به امام اقتدا كند، بايد حمد و سوره را بخواند و اگر براي سوره وقت ندارد فقط حمد را بخواند و خود را در ركوع به امام برساند.

مسأله 1260 كسي كه اطمينان دارد اگر سوره را بخواند به ركوع امام مي رسد، احتياط واجب آن است كه سوره را بخواند و در اين حال اگر سوره را بخواند و اتفاقا به ركوع امام نرسد جماعتش صحيح است.

مسأله 1261 اگر امام ايستاده باشد و مأموم نداند در كدام ركعت است مي تواند اقتدا كند و حمد و سوره را به قصد قربت بخواند و نمازش صحيح است، خواه معلوم شود امام در ركعت سوم و چهارم بوده، يا در ركعت اوّل و دوم، به شرط اين كه نماز ظهر و عصر باشد كه حمد و سوره را امام آهسته مي خواند.

مسأله 1262 اگر خيال مي كرد امام در ركعت اوّل يا دوم است و حمد و سوره را نخواند و بعد از ركوع فهميد كه ركعت سوم و چهارم بوده، نمازش صحيح است، ولي اگر پيش از ركوع بفهمد بايد حمد و سوره را بخواند و اگر وقت ندارد فقط حمد را بخواند و در ركوع، خود را به امام برساند.

مسأله 1263 هرگاه مشغول نماز مستحبّي باشد و جماعت برپا شود چنانچه مي ترسد اگر نماز خود را تمام كند به جماعت نرسد مستحبّ است آن

ص: 268

نماز را رها كند و مشغول جماعت شود.

مسأله 1264 هرگاه مشغول نماز واجب است و جماعت برپا شود، چنانچه وارد ركعت سوم نشده و مي ترسد اگر نماز را تمام كند به جماعت نرسد مستحبّ است نيّت خود را به نماز مستحبّي برگرداند و آن را دو ركعتي تمام كرده، خود را به جماعت برساند.

مسأله 1265 اگر نماز امام تمام شود و مأموم هنوز مشغول تشهّد يا سلام است لازم نيست نيّت فرادي كند.

مسأله 1266 كسي كه يك ركعت از امام عقب مانده، وقتي امام تشهّد را مي خواند احتياط آن است كه زانوها را از زمين بلند كند و انگشتان دست و سينه پا را بر زمين بگذارد و همراه او تشهّد بخواند، يا ذكر بگويد و اگر تشهّد آخر است صبر كند تا امام سلام نماز را بگويد و بعد برخيزد و ادامه دهد.

عادل بوده هرگاه شك شود كه بر عدالت باقي مانده است يا نه بايد گفت عادل است، مگر اين كه يقين به خلاف پيدا شود.

مسأله 1270 كسي كه ايستاده نماز مي خواند نمي تواند به كسي كه نشسته يا خوابيده نماز مي خواند اقتدا كند و كسي كه نشسته نماز مي خواند نمي تواند به كسي كه خوابيده نماز مي خواند اقتدا كند.

مسأله 1271 اگر امام جماعت با تيمّم يا وضوي جبيره اي نماز مي خواند مي توان به او اقتدا كرد، ولي اگر به واسطه عذري با لباس نجس از روي ناچاري نماز مي خواند بنابر احتياط واجب نبايد به او اقتدا كرد، همچنين كسي كه نمي تواند از بيرون آمدن بول و غائط خودداري كند و همچنين زن مستحاضه و بطور كلّي هر كس نماز خود را به سبب عذري ناقص مي خواند حق ندارد امام جماعت براي ديگران شود (بنابر احتياط واجب) مگر آنچه در بالا درباره تيمّم يا وضوي جبيره اي گفته شد.

مسأله 1272 كسي كه بيماري جذام (خوره) يا برص (پيسي) دارد بنابر احتياط نمي تواند امام جماعت شود حتّي براي مثل خودش.

ادامه احكام جماعت

مسأله 1273 مأموم بايد امام را در نيّت خود معيّن كند، ولي دانستن اسم او لازم نيست، مثلاً همين اندازه كه نيّت كند اقتدا به امام حاضر مي كنم و عدالت و ساير جهات در او جمع باشد كافي است.

مسأله 1274 ماموم بايد غير از حمد و سوره همه چيز نماز را خودش بخواند و حمد و سوره در صورتي از او ساقط است كه در ركعت اوّل و دوم

ص: 270

با امام نماز بخواند، امّا اگر در ركعت سوم و چهارم در حال قيام امام، اقتدا كند بايد حمد و سوره را خودش بخواند.

مسأله 1275 اگر مأموم صداي قرائت امام را در نمازهاي صبح و مغرب و عشاء بشنود بايد حمد و سوره را ترك كند و اگر صداي امام را نشنود جايز است حمد و سوره را بخواند، ولي بايد آهسته بخواند، امّا در نمازهاي ظهر و عصر احتياط واجب آن است كه هميشه حمد و سوره را ترك نمايد، امّا ذكر گفتن بطور آهسته جايز، بلكه مستحبّ است.

مسأله 1276 هرگاه مأموم بعضي از كلمات حمد و سوره امام، يا صداي همهمه او را بشنود احتياط واجب ترك حمد و سوره است.

مسأله 1277 اگر مأموم سهواً حمد و سوره را بخواند، يا گمان كند صدايي را كه مي شنود صداي امام نيست و حمد و سوره را بخواند و بعد بفهمد صداي امام بوده نمازش صحيح است و هرگاه شك كند صداي امام است يا صداي كس ديگر بنابر احتياط حمد و سوره را نخواند.

مسأله 1278 مأموم نبايد تكبيرة الاحرام را پيش از امام بگويد، ولي در ذكرهاي ديگر مانع ندارد، هرچند احتياط مستحب آن است كه اگر صداي امام را بشنود پيش از او نگويد.

مسأله 1279 مأموم بايد كارهاي نماز را مانند ركوع و سجود جلوتر از امام انجام ندهد، بلكه همراه امام يا كمي بعد از او به جا آورد و اگر سهوا پيش از امام سر از ركوع بردارد بايد دوباره به ركوع برود و با امام سر بردارد و زيادي ركوع در اينجا نماز را

ص: 271

باطل نمي كند، ولي اگر به ركوع برگردد و پيش از آن كه به ركوع برسد امام سر بردارد نمازش باطل است.

مسأله 1280 هرگاه مأموم خيال مي كرد امام سر از سجده برداشته، او هم سر از سجده برداشت، بايد دوباره به سجده برود و اگر اين كار در هر دو سجده واقع شود زيادي دو سجده كه ركن است نماز را در اينجا باطل نمي كند، امّا اگر به سجده برگردد در حالي كه در همان لحظه امام سر از سجده برداشته است، اگر در يك سجده چنين اتفاق افتد نمازش صحيح است و اگر در دو سجده باهم باشد نمازش باطل مي شود.

مسأله 1281 اگر اشتباهاً سر از ركوع يا سجده بردارد و سهواً يا به خيال اين كه به امام نمي رسد به ركوع يا سجده نرود نمازش صحيح است.

مسأله 1282 هرگاه مأموم سهواً قبل از امام به ركوع رود و طوري باشد كه اگر سر بردارد به مقداري از قرائت امام مي رسد بايد برگردد و قرائت امام را درك كند و با او به ركوع رود و هرگاه مي داند به چيزي از قرائت امام نمي رسد احتياط واجب آن است كه سر بردارد و با امام نماز را تمام كند و نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1283 در تمام مواردي كه مأموم بايد برگردد اگر عمداً برنگردد نمازش اشكال دارد.

مسأله 1284 اگر امام در ركعتي كه تشهّد ندارد اشتباهاً تشهّد بخواند، يا در ركعتي كه قنوت ندارد اشتباهاً قنوت بخواند، مأموم نبايد تشهّد و قنوت را بخواند، ولي نمي تواند پيش از امام برخيزد، يا

ص: 272

پيش از امام به ركوع رود، بلكه بايد مطلب را با علامت و اشاره اي به او حالي كند، و اگر نشد صبر كند تا امام تشهّد و قنوت را تمام كند و بقيّه نماز را با او بخواند.

اموري كه در نماز جماعت مستحبّ است

مسأله 1285 مستحبّ است امور زير به اميد ثواب الهي در جماعت رعايت شود: 1 اگر مأموم يك مرد است در طرف راست امام، كمي عقب تر از او بايستد و اگر يك زن است در طرف راست امام طوري بايستد كه جاي سجده اش مساوي زانو يا قدم امام باشد و اگر يك مرد و يك زن يا يك مرد و چند زن باشند مرد طرف راست امام و باقي پشت سر امام مي ايستند و اگر چند مرد يا چند زن باشند همه پشت سر امام مي ايستند و اگر چند مرد و چند زن باشند مردها پشت سر امام و زنها پشت سر مردها بايستند. 2 اگر امام و مأموم هر دو زن باشند در يك صف مي ايستند، ولي امام كمي جلوتر مي ايستد. 3 امام در وسط صف بايستد و اهل علم و فضيلت و تقوا در صف اوّل بايستند. 4 صفهاي جماعت منظم باشد آنچنان كه شانه هاي آنان رديف يكديگر قرار گيرد و ميان كساني كه در يك صف ايستاده اند فاصله اي نباشد.

5 بعد از گفتن «قَدْ قامَتِ الصَّلاة» مأمومين همگي برخيزند و آماده جماعت شوند. 6 امام جماعت حال مأمومي را كه از ديگران ضعيف تر است رعايت كند و عجله نكند تا افراد ضعيف به او برسند، همچنين

ص: 273

ركوع و سجود و قنوت را زياد طولاني نكند، مگر اين كه بداند همه كساني كه به او اقتدا كرده اند آمادگي دارند.7 امام جماعت هنگام قرائت حمد و سوره صداي خود را بلند كند تا مأمومين بشنوند ولي نه بيش از اندازه. 8 اگر امام در ركوع بفهمد شخص يا اشخاصي تازه رسيده اند و مي خواهند اقتدا كنند ركوع را كمي طول بدهد تا به او برسند، ولي بيش از دو برابر ركوع معمولي طول ندهد، هرچند بداند شخص يا اشخاص ديگري نيز مي خواهند اقتدا كنند.

اموري كه در نماز جماعت مكروه است

مسأله 1286 شايسته است به اميد ثواب از امور زير بپرهيزند:

1 اگر در صفهاي جماعت جا باشد نمازگزار تنها نايستد. 2 مأموم ذكرهاي نماز را طوري نگويد كه امام بشنود. 3 مسافري كه نماز ظهر و عصر و عشا را شكسته مي خواند براي كساني كه مسافر نيستند امامت نكند، همچنين كسي كه مسافر است به شخص حاضر اقتدا نكند (البته منظور از كراهت در اينجا كمتر بودن ثواب است وگرنه نماز جماعت در هر صورت ثواب دارد).

براي آنها واجب است مكرّر اتّفاق بيفتد واجب است براي هريك از آنها يك نماز آيات بخواند، مثل اين كه چند بار زلزله شود، يا گرفتن خورشيد با زلزله همراه گردد، امّا اگر در بين نماز آيات اين امور واقع شود همان يك نماز آيات كافي است.

مسأله 1289 لازم نيست تعيين كند نمازي كه مي خواند براي كدام يك از اين حوادث است كه رخ داده، همين اندازه كه نيّت آنچه بر او واجب است بكند كافي است.

مسأله 1290 در صورتي نماز آيات واجب است كه اين امور در همان محل رخ دهد و اگر در شهرها و نقاط ديگر رخ دهد بر او واجب نيست.

مسأله 1291 در موقع گرفتن خورشيد يا ماه وقت نماز آيات از موقعي است كه شروع به گرفتن كرده و تا زماني كه كاملاً باز نشده ادامه دارد، ولي احتياط مستحب آن است قبل از شروع به باز شدن نماز را بخواند.

مسأله 1292 هنگامي كه زلزله يا صاعقه و مانند آن اتّفاق مي افتد بايد بلافاصله نماز آيات را بخواند و اگر نخواند معصيت كرده و احتياط مستحب آن است كه تا آخر عمر هر وقت توانست بخواند.

مسأله 1293 اگر بعد از گذشتن وقت بفهمد تمام خورشيد يا ماه گرفته بوده، بايد قضاي نماز آيات را به جا آورد، امّا اگر تمام آن نگرفته باشد قضا واجب نيست.

مسأله 1294 اگر به او خبر دهند خورشيد يا ماه گرفته است ولي براي او يقين حاصل نشود و نماز نخواند بعداً معلوم شود كه راست گفته اند، اگر تمام خورشيد يا ماه گرفته باشد بايد نماز

ص: 275

آيات را بخواند وگرنه واجب نيست.

مسأله 1295 اگر از گفته منجّمين و اشخاصي كه از اين امور اطّلاع دارند اطمينان پيدا كند كه خورشيد يا ماه گرفته، بايد نماز آيات را بخواند و نيز اگر بگويند فلان وقت خورشيد يا ماه مي گيرد و فلان مقدار طول مي كشد و به گفته آنها اطمينان پيدا كند، بايد وقت را رعايت كند.

مسأله 1296 اگر در وقتي كه نماز روزانه واجب است نماز آيات بر او واجب شود، هرگاه براي هر دو وقت دارد، هر كدام را اوّل بخواند اشكالي ندارد و اگر وقت يكي از آن دو تنگ شود، بايد اوّل آن را بخواند و اگر وقت هر دو تنگ باشد، بايد اوّل نماز روزانه را بخواند.

مسأله 1297اگر در وسط نماز روزانه بفهمد كه وقت نماز آيات تنگ است و وقت نماز روزانه هم تنگ باشد، بايد نماز روزانه را ادامه دهد بعد نماز آيات را بخواند و اگر وقت نماز روزانه تنگ نيست بايد آن را بشكند اوّل نماز آيات را بخواند، بعد نماز روزانه را و اگر در بين نماز آيات بفهمد وقت نماز روزانه تنگ است بايد نماز آيات را بشكند و مشغول نماز روزانه شود و بعد از آن كه نماز را تمام كرد بايد پيش از انجام كاري كه نماز را به هم مي زند، بقيّه نماز آيات را از همان جا كه رها كرده به جا آورد.

مسأله 1298 اگر در حال عادت ماهانه يا نفاس، آفتاب يا ماه بگيرد و تا آخر مدّتي كه خورشيد يا ماه بازمي شود از خون حيض و نفاس پاك نشده

ص: 276

باشد، نماز آيات بر او واجب نيست و قضا هم ندارد.

دستور نماز آيات

مسأله 1299 نماز آيات دو ركعت است و هر ركعت پنج ركوع دارد و مي توان آن را دو گونه به جا آورد:

1 بعد از نيّت، تكبير بگويد و يك حمد و سوره تمام بخواند و به ركوع رود و سر از ركوع بردارد، دوباره يك حمد و يك سوره تمام بخواند، باز به ركوع رود، تا پنج بار اين كار را انجام دهد، بعد از بلند شدن از ركوع پنجم دو سجده نمايد و برخيزد و ركعت دوم را مانند ركعت اوّل به جا آورد و تشهّد بخواند و سلام دهد. 2 بعد از نيّت و تكبير و خواندن حمد، آيه هاي يك سوره را پنج قسمت كند و يك قسمت از آن را بخواند و به ركوع رود، بعد سر بردارد و قسمت دوم از همان سوره را (بدون حمد) بخواند و به ركوع رود و همين طور تا پيش از ركوع پنجم سوره را تمام نمايد و بعد به ركوع رود و ركعت دوم را هم به همين صورت به جا آورد، مثلاً سوره «قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ» را به ترتيب زير تقسيم كند: قبل از ركوع اوّل: «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» بگويد و به ركوع رود بعد بايستد و بگويد: «قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَدٌ» باز به ركوع رود و سر بر دارد و بگويد: «اَللّهُ الصَّمَدُ»، باز به ركوع رود و سر بردارد و بگويد: «لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ» و به ركوع رود و سر بردارد و بگويد: «وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوَاً اَحَدٌ»، بعد

ص: 277

به ركوع رود و بعد از سر برداشتن دو سجده كند و ركعت دوم را نيز مانند ركعت اوّل به جا آورد و در آخر تشهّد بخواند و سلام گويد.

مسأله 1300 مانعي ندارد كه در نماز آيات ركعت اوّل را مطابق يكي از اين دو روش به جا آورد و ركعت دوم را مطابق روش ديگر.

مسأله 1301 تمام كارهايي كه در نماز روزانه واجب و مستحبّ است در نماز آيات هم واجب و مستحبّ است، فقط در نماز آيات اذان و اقامه نيست و به جاي آن سه مرتبه به اميد ثواب «الصَّلاة» مي گويد.

مسأله 1302 مستحبّ است در هر ركعت قبل از خم شدن براي سجده «سَمِعَ اللّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ» وَ «اللّهُ اَكْبَرُ» بگويد و نيز قبل از هر ركوع و بعد از آن تكبير بگويد.

مسأله 1303 مستحبّ است قبل از ركوع دهم قنوت بخواند.

مسأله 1304 اگر در عدد ركعات شك كند و نداند چند ركعت خوانده و فكرش به جايي نرسد، نماز باطل است، ولي اگر در عدد ركوعها شك كند بنابر كمتر مي گذارد و اگر از محل گذشته يعني وارد سجده شده باشد اعتنا نمي كند.

مسأله 1305 هر يك از ركوع هاي نماز آيات ركن است و اگر عمداً يا سهواً كم و زياد شود نماز باطل است.

و قربان از اوّل آفتاب است تا ظهر، ولي مستحبّ است نماز عيد قربان را بعد از بلند شدن آفتاب بخواند و در عيد فطر مستحبّ است بعد از بلند شدن آفتاب افطار كند و زكات فطره را بدهد و بعد نماز عيد را بجا آورد.

دستور نماز عيد فطر و قربان

مسأله 1308 نماز عيد فطر و قربان دو ركعت است، در ركعت اوّل بعد از خواندن حمد و سوره بايد پنج تكبير بگويد و بعد از هر تكبير يك قنوت بخواند و بعد از قنوت پنجم تكبير ديگري بگويد و به ركوع رود، بعد دو سجده به جا آورد و برخيزد و در ركعت دوم چهار تكبير بگويد و بعد از هر تكبير قنوت بخواند و تكبير پنجم را بگويد و به ركوع رود و بعد از ركوع دو سجده به جا آورد و تشهّد بخواند و سلام گويد.

مسأله 1309 در قنوت اين نماز هر دعايي كافي است، ولي مناسب است اين دعا را به قصد ثواب بخواند: «اَللّهُمَّ اَهْلَ الْكِبْرِياءِ وَ الْعَظِمَة وَ اَهْلَ الْجُودِ وَ الْجَبَرُوتِ وَ اَهْلَ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَةِ وَ اَهْلَ التَّقْوي وَ الْمَغْفِرَةِ اَسْئَلُكَ بِحَقِّ هذَا الْيَوْمِ الَّذِي جَعَلْتَهُ لِلْمُسْلِمينَ عيداً وَ لِمحَمَّد صَلَّي اللّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ ذُخْراً وَ شَرَفاً وَ كِرامَةً وَ مَزيداً اَنْ تُصَلِّيَ عَلي مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَ اَنْ تُدْخِلَنِي في كُلِّ خَيْر اَدْخَلْتَ فيهِ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّد وَ اَنْ تُخْرِجَني مِنْ كُلِّ سُوء اَخْرَجْتَ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّد صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَ عَلَيْهِمْ اَللّهُمَّ اِنّي اَسْئَلُكَ خَيْرَ ما سَئَلَكَ بِهِ عِبادُكَ الصّالِحُونَ وَ اَعُوذُ بِكَ مِمّا اسْتَعاذَ مِنْهُ عِبادُكَ الْمُخْلَصُونَ».

ص: 279

ستحبّات نماز عيد فطر و قربان

مسأله 1310 مستحبّ است در نماز عيد فطر و قربان امور زير را به اميد ثواب پروردگار رعايت كند:

1 قرائت نماز عيد را بلند بخواند. 2 بعد از نماز دو خطبه بخواند مانند خطبه هاي نماز جمعه با اين تفاوت كه در نماز جمعه قبل از نماز و در نماز عيد بعد از نماز خوانده مي شود (و اين خطبه در صورتي است كه نماز را با جماعت بخواند). 3 در اين نماز سوره مخصوص شرط نيست، ولي بهتر است در ركعت اوّل سوره «سَبِّحِ اسْمِ رَبِّكَ الاْعْلي» و در ركعت دوم سوره «وَ الشَّمْس» بخواند. 4 در روز عيد فطر قبل از نماز عيد با خرما افطار كند و در عيد قربان بعد از نماز قدري از گوشت قرباني بخورد. 5 پيش از نماز عيد غسل كند و دعاهايي كه قبل از نماز و بعد از آن در كتب دعا آمده بخواند. 6 در نماز عيد بر زمين سجده كند و در موقع گفتن تكبيرها دستها را بلند كند. 7 بعد از نماز مغرب و عشا در شب عيد فطر و بعد از نماز صبح و ظهر و عصر روز عيد و نيز بعد از نماز عيد فطر اين تكبيرها را بگويد: «اَللّهُ اَكْبَرُ، اَللّهُ اَكْبَرُ، لا إلهَ إلاّ اللّهُ وَ اَللّهُ اَكْبَرُ، اللّهُ اَكْبَرُ وَ لِلّهِ الْحَمْدُ، اَللّهُ اَكْبَرُ عَلي ما هَدانا». 8 در عيد قربان بعد از ده نماز كه اوّل آنها نماز ظهر روز عيد و آخر آنها نماز صبح روز دوازدهم است، همان تكبيرها را بگويد و بعد از آن اضافه كند: «اَللّهُ

ص: 280

اَكْبَرُ عَلي ما رَزَقَنا مِنْ بَهِيمَةِ الاْنْعامِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ عَلي ما اَبْلانَا»، ولي اگر روز عيد قربان در مني باشد اين تكبيرات را بعد از پانزده نماز مي گويد كه اوّل آن نماز ظهر روز عيد و آخر آن نماز صبح روز سيزدهم ذي الحجّه است. 9 نماز عيد را در فضاي باز بخواند نه زير سقف.

احكام نماز عيد فطر و قربان

مسأله 1311 اگر در تكبيرهاي نماز و قنوتهاي آن شك كند چنانچه از محل نگذشته بنابر كمتر بگذارد و اگر بعد معلوم شود كه گفته بود اشكال ندارد.

مسأله 1312 اگر از روي سهو، قرائت، يا تكبيرها، يا قنوتها را فراموش كند و بعد از رفتن به ركوع يادش بيايد نمازش صحيح است.

مسأله 1313 اگر در نماز عيد يك سجده يا تشهّد را فراموش كند احتياط واجب آن است كه بعد از نماز آن را به جا آورد و اگر كاري كند كه در نمازهاي روزانه سجده سهو دارد احتياط واجب آن است كه سجده سهو را بعد از نماز به جا آورد.

بگذراند همين اندازه كه در نظرش اين باشد كه براي اطاعت فرمان خدا از اذان صبح تا مغرب كارهايي كه روزه را باطل مي كند ترك نمايد كافي است.

مسأله 1317 بايد احتياطاً كمي قبل از اذان صبح و كمي هم بعد از مغرب، از انجام اين كارها خودداري كند تا يقين حاصل كند كه تمام اين مدّت را روزه داشته است.

مسأله 1318 كافي است كه در هر شب از ماه مبارك رمضان براي روزه فردا نيّت كند، ولي بهتر است كه در شب اوّل ماه، علاوه براين، نيّت روزه همه ماه را نيز بنمايد.

مسأله 1319 نيّت وقت معيّني ندارد، بلكه هر موقعي تا قبل از اذان صبح نيّت كند كافي است و همين كه براي خوردن سحري برمي خيزد و اگر از او سؤال شود منظورت چيست؟ بگويد: «قصد روزه دارم» كافي است.

مسأله 1320 وقت نيّت براي روزه مستحبّي در تمام روز نيز ادامه دارد حتّي اگر مختصري به مغرب باقي مانده باشد و تا آن موقع كارهايي كه روزه را باطل مي كند انجام نداده است مي تواند نيّت روزه مستحبّي كند و روزه او صحيح است.

مسأله 1321 اگر در ماه رمضان نيّت را فراموش كند چنانچه تا قبل از اذان ظهر يادش بيايد و فوراً نيّت كند و كاري كه روزه را باطل مي كند انجام نداده باشد روزه اش صحيح است، امّا اگر بعد از ظهر نيّت كند صحيح نيست.

مسأله 1322 هرگاه كسي بخواهد روزه اي غير از روزه ماه رمضان به جا آورد بايد آن را معيّن كند، مثلاً نيّت كند روزه قضا مي گيرم،

ص: 282

يا روزه نذر به جا مي آورم ولي در ماه مبارك رمضان همين اندازه كه نيّت كند فردا را روزه مي گيرم كافي است، بلكه اگر نداند ماه رمضان است يا بداند و فراموش كند و روزه ديگري را قصد كند روزه ماه رمضان حساب مي شود، ولي اگر عمداً در ماه مبارك رمضان نيّت روزه غير ماه رمضان را كند (در حالي كه مي داند در ماه رمضان روزه غير ماه رمضان صحيح نيست) روزه او باطل است، يعني نه از رمضان حساب مي شود و نه از غير آن.

مسأله 1323 لازم نيست در موقع نيّت، معيّن كند كه روز اوّل ماه است يا دوم يا غير آن، حتّي اگر روزي را تعيين كند مثلاً بگويد به نيّت روز دوم ماه روزه مي گيرم بعد معلوم شود سوم بوده، روزه او صحيح است.

مسأله 1324 اگر پيش از اذان صبح نيّت روزه كند و بعد بيهوش يا مست شود و در بين روز به هوش آيد در حالي كه هيچ كار خلافي به جا نياورده، احتياط واجب آن است روزه آن روز را تمام كند و قضاي آن را هم به جا آورد.

مسأله 1325 اگر نداند يا فراموش كند ماه رمضان است و روزه نگيرد و بعد از ظهر ملتفت شود و يا قبل از ظهر در حالي كه افطار كرده باشد، بايد به احترام ماه رمضان تا مغرب كارهايي كه روزه را باطل مي كند ترك نمايد و بعد از ماه رمضان آن روز را قضا كند.

مسأله 1326 اگر كودكي پيش از اذان صبح بالغ شود بايد روزه بگيرد و

ص: 283

اگر بعد از اذان بالغ شود و كاري كه روزه را باطل كند انجام نداده باشد احتياط واجب آن است كه روزه را بگيرد و بعد هم قضا كند.

مسأله 1327كسي كه روزه قضاي ماه رمضان يا روزه واجب ديگري بر ذمّه دارد جايز نيست روزه مستحبّي بگيرد و اگر فراموش كند و روزه مستحبّي بگيرد چنانچه قبل از ظهر يادش بيايد مي تواند نيّت خود را به روزه واجب برگرداند، ولي اگر بعد از ظهر باشد روزه او باطل است.

مسأله 1328 كسي كه براي روزه شخص مرده اي اجير شده مي تواند روزه مستحبّي براي خودش بگيرد.

مسأله 1329 اگر غير از روزه ماه مبارك روزه ديگري بر انسان واجب باشد، مثلاً نذر كرده كه روز معيّني را روزه بگيرد، چنانچه عمداً تا اذان صبح نيّت نكند روزه اش باطل است، ولي اگر يادش برود و پيش از ظهر يادش بيايد مي تواند نيّت كند.

مسأله 1330 هرگاه روزه واجب غير معيّن بر ذمّه دارد (مانند روزه قضاي ماه رمضان يا روزه كفّاره) وقت نيّت آن تا ظهر باقي است، يعني چنانچه چيزي كه روزه را باطل مي كند انجام نداده باشد وقبل از ظهر نيّت كند روزه او صحيح است.

مسأله 1331 هرگاه كافري در ماه رمضان پيش از ظهر مسلمان شود چنانچه تا آن وقت كاري كه روزه را باطل مي كند انجام نداده، بنابر احتياط واجب روزه بگيرد و قضا هم ندارد، همچنين اگر مريض پيش از ظهر خوب شود و كاري كه روزه را باطل مي كند انجام نداده باشد بايد نيّت روزه كند و احتياطاً قضا هم نمايد،

ص: 284

ولي اگر بعد از ظهر خوب شود روزه آن روز واجب نيست فقط بايد قضاي آن را به جا آورد.

مسأله 1332 يوم الشّك يعني روزي كه انسان شك دارد آخر ماه شعبان است يا اوّل ماه رمضان، روزه آن واجب نيست و اگر بخواهد روزه بگيرد بايد نيّت ماه شعبان كند، يا اگر روزه قضا به ذمه دارد نيّت قضا كند و چنانچه بعداً معلوم شود ماه رمضان بوده از رمضان حساب مي شود، ولي اگر در اثناء روز بفهمد بايد فوراً نيّت خود را به روزه ماه رمضان برگرداند.

مسأله 1333 هرگاه در ماه رمضان يا هر روزه واجب معيّن ديگر، از نيّت روزه برگردد، يا مردّد شود كه روزه بگيرد يا نه، روزه اش باطل مي شود، همچنين اگر نيّت كند چيزي كه روزه را باطل مي كند به جا آورد، مثلاً تصميم بر خوردن غذا بگيرد، روزه اش باطل مي شود، هرچند اصلاً غذا هم نخورد، مگر اين كه در آن حال توجّه نداشته باشد كه فلان عمل روزه را باطل مي كند.

مسأله 1334 در روزه مستحب و روزه واجبي كه وقت آن معيّن نيست (مانند روزه قضا) اگر قصد كند يكي از مبطلات روزه را انجام دهد يا مردّد شود كه به جا آورد يا نه، چنانچه به جا نياورد و پيش از ظهر دوباره نيّت كند روزه اش صحيح است.

رساندن غبار غليظ به حلق، 6 فرو بردن سر در آب، 7 باقي ماندن بر جنابت يا حيض يا نفاس تا اذان صبح، 8 اماله كردن با مايعات، 9 قي كردن عمدي.

احكام كارهايي كه روزه را باطل مي كند

را تمام كند و بعد قضا نمايد.

مسأله 1341 فرو بردن آب دهان، هر چند به واسطه خيال كردن ترشي و مانند آن در دهان جمع شده باشد، روزه را باطل نمي كند، و فرو بردن اخلاط سر و سينه تا به فضاي دهان نرسيده اشكال ندارد، امّا اگر داخل فضاي دهان شود احتياط واجب آن است كه آن را فرو نبرد.

مسأله 1342 جويدن غذا براي بچّه و همچنين چشيدن غذا و مانند آن و شست و شوي دهان با آب يا داروها اگر چيزي از آن فرو نرود روزه را باطل نمي كند و اگر بدون اراده به حلق برسد اشكالي ندارد، ولي اگر از اوّل بداند بي اختيار به حلق مي رسد روزه اش باطل است و قضا و كفّاره دارد.

مسأله 1343 اگر روزه دار به اندازه اي تشنه شود كه طاقت تحمّل آن را ندارد و يا ترس بيماري و تلف داشته باشد، مي تواند به اندازه ضرورت آب بنوشد، ولي روزه او

باطل مي شود و اگر ماه رمضان باشد بايد بقيّه روز را امساك كند.

مسأله 1344 انسان نمي تواند به خاطر ضعف، روزه را بخورد، ولي اگر بقدري ضعف پيدا كند كه تحمّل آن بسيار مشكل شود، مي تواند روزه را بخورد و همچنين اگر خوف بيماري داشته باشد.

داخل شده يا نه روزه اش صحيح است.

مسأله 1346 هرگاه از روي فراموشي جماع كند و يا از روي اجبار بطوري كه هيچ اختياري نداشته باشد، روزه باطل نمي شود، ولي چنانچه در بين جماع يادش بيايد، يا اجبار برطرف شود، بايد فورا ترك كند و الاّ روزه او باطل است.

هر چند مني از او بيرون نيايد.

مسأله 1353 اگر روزه دار بدون قصد بيرون آمدن مني مثلاً با همسر خود بازي و شوخي كند در صورتي كه عادت نداشته باشد كه به اين مقدار بازي و شوخي مني از او خارج شود روزه اش صحيح است، ولي اگر اتّفاقاً مني بيرون آيد روزه اش اشكال دارد، مگر اين كه قبلاً مطمئن بوده كه مني از او خارج نمي شود.

و پيغمبر نسبت دهد روزه اش اشكال دارد.

مسأله 1358 اگر از شخص روزه دار سؤال كنند كه آيا پيغمبر اكرم (صلي الله عليه وآله) چنين مطلبي را فرموده، و او عمداً بگويد: آري، در حالي كه پيغمبر (صلي الله عليه وآله) نگفته باشد، يا بگويد: نه، درحالي كه پيغمبر (صلي الله عليه وآله) گفته باشد، روزه اش اشكال دارد.

مسأله 1359 اگر در نقل احكام شرعيّه عمداً دروغ گويد، مثلاً واجبي را غير واجب و حرامي را حلال ذكر كند، اگر منظورش نسبت دادن آن حكم به خدا يا پيغمبر (صلي الله عليه وآله) باشد، روزه اش اشكال دارد و اگر قصدش نسبت دادن فتوا به مجتهد است كار حرامي كرده، امّا روزه اش باطل نمي شود و كسي كه بدون اطّلاع، حكم مشكوكي را نقل مي كند، نيز همين حكم را دارد.

اگر فراموش كند كه روزه است و مواظبت نكند، يا بي اختيار و بدون اراده، غبار و مانند آن به حلق او رسد، روزه اش باطل نمي شود.

مسأله 1364 در جايي كه احتمال مي دهد غبار يا دود به حلق برسد بايد احتياط كند، ولي اگر يقين يا گمان داشته باشد به حلق نمي رسد روزه اش صحيح است.

بيايد بنابر احتياط واجب بايد فوراً سر را از آب بيرون آورد.

مسأله 1370 اگر فراموش كند كه روزه است و به نيّت غسل سر را زير آب كند روزه و غسل او هر دو صحيح است، ولي اگر بداند روزه واجب معيّن است و عمداً چنين كند بنابر احتياط واجب هم روزه را بايد قضا كند و هم غسل را دوباره انجام دهد.

سأله 1375 اگر گمان كند به اندازه غسل وقت دارد و خود را جنب كند و بعد بفهمد وقت تنگ بوده و تيمّم كند روزه اش صحيح است.

مسأله 1376 كسي كه در شب ماه رمضان جنب است و مي داند اگر بخوابد تا صبح بيدار نمي شود نبايد بخوابد و چنانچه بخوابد و بيدار نشود روزه اش اشكال دارد و بنابر احتياط واجب بايد قضا و كفّاره به جا آورد، امّا اگر احتمال دهد كه بيدار مي شود، مي تواند بخوابد، و احتياط اين است كه در دفعه دوم كه بيدار شد نخوابد تا غسل كند.

مسأله 1377 كسي كه در شب ماه رمضان جنب است و مي داند يا احتمال مي دهد كه اگر بخوابد پيش از اذان صبح بيدار مي شود، چنانچه تصميم داشته باشد كه بعد از بيدار شدن غسل كند و با اين تصميم بخوابد و تا اذان بيدار نشود روزه اش صحيح است، ولي اگر تصميم بر غسل نداشته باشد يا مردّد باشد كه غسل بكند يا نه، در اين صورت اگر بيدار نشود روزه اش اشكال دارد.

مسأله 1378 هرگاه چنين كسي بخوابد و بيدار شود و بداند يا احتمال دهد كه اگر دوباره بخوابد پيش از اذان صبح براي غسل كردن بيدار مي شود چنانچه بخوابد و بيدار نشود احتياطاً بايد روزه آن روز را قضا كند، هم چنين است اگر براي دفعه سوم بخوابد و بيدار نشود، ولي در هيچ يك از اينها كفّاره بر او واجب نمي شود.

مسأله 1379 خوابي كه در آن محتلم شده خواب اوّل حساب نمي شود ولي اگر از آن

ص: 293

خواب بيدار شود و دوباره بخوابد خواب اوّل حساب مي شود.

مسأله 1380 هرگاه روزه دار در روز محتلم شود بهتر است فوراً غسل كند امّا اگر نكند براي روزه اش اشكالي ندارد.

مسأله 1381 هرگاه در ماه رمضان بعد از اذان صبح بيدار شود و ببيند محتلم شده روزه اش صحيح است، خواه بداند پيش از اذان محتلم شده، يا بعد از آن و يا شك داشته باشد.

مسأله 1382 كسي كه مي خواهد قضاي روزه ماه رمضان را بگيرد اگر بعد از اذان صبح بيدار شود و ببيند محتلم شده و بداند پيش از اذان صبح محتلم شده، اگر وقت قضاي روزه تنگ نيست بنابر احتياط واجب روز ديگري را روزه بگيرد، اگر وقت قضاي روزه تنگ است مثلاً پنج روز قضا به ذمّه دارد پنج روز هم بيشتر به ماه رمضان باقي نمانده، همان روز را روزه بگيرد و روزه اش صحيح است.

مسأله 1383 اگر در ماه مبارك رمضان پيش از اذان صبح از حيض يا نفاس پاك شود و براي غسل وقت ندارد تيمّم كند و روزه اش صحيح است، امّا اگر براي هيچ كدام از غسل و تيمّم وقت ندارد بايد بعداً غسل كند و روزه او نيز صحيح است.

مسأله 1384 اگر زن بعد از اذان صبح از خون حيض يا نفاس پاك شود نمي تواند روزه بگيرد، همچنين اگر در اثناء روز خون حيض يا نفاس ببيند اگر چه نزديك مغرب باشد.

مسأله 1385 اگر زن پيش از اذان صبح از حيض يا نفاس پاك شود و در غسل كردن كوتاهي كند، بنابراحتياط واجب روزه اش باطل

ص: 294

است، ولي چنانچه كوتاهي نكند، مثلاً منتظر باشد كه حمّام باز شود يا آب حمّام گرم شود و تا اذان غسل نكند در صورتي كه تيمّم كرده باشد روزه او صحيح است.

مسأله 1386 زني كه در حال استحاضه است بايد غسل خود را به تفصيلي كه در احكام استحاضه گفته شد به جا آورد و روزه او صحيح است.

مسأله 1387 كسي كه مسّ ميّت كرده و غسل مسّ ميّت بر او واجب شده، مي تواند بدون غسل مسّ ميّت روزه بگيرد و اگر در حال روزه هم مسّ ميّت كند روزه اش باطل نمي شود، ولي براي نماز بايد غسل كند.

يا حشره اي مانند مگس بي اختيار در گلوي روزه دار برود چنانچه بقدري پايين برود كه نمي توان آن را بيرون آورد روزه اش صحيح است و اگر بتواند آن را بيرون آورد بايد چنين كند و بيرون آوردنش ضرري براي روزه ندارد، بلكه اگر در اين حال فرو برد روزه اش باطل است.

مسأله 1393 هرگاه يقين دارد كه به واسطه آروغ زدن چيزي از گلو بيرون مي آيد كه به آن قي كردن مي گويند نبايد عمداً آروغ بزند، ولي اگر يقين نداشته باشد اشكال ندارد و هر گاه بر اثر آروغ زدن بدون اختيار چيزي در گلو يا دهانش بيايد بايد آن را بيرون بريزد و اگر عمداً فرو ببرد روزه اش باطل است، ولي اگر بي اختيار فرو رود اشكالي ندارد.

مسأله 1394 هرگاه يكي از امور نه گانه اي كه قبلاً گفته شد سهواً يا بدون اختيار به جا آورد روزه اش صحيح است، ولي جنب اگر بخوابد و تا اذان صبح غسل نكند روزه اش به شرحي كه قبلاً گفته شد اشكال دارد.

مسأله 1395 اگر روزه دار سهواً يكي از كارهايي كه روزه را باطل مي كند انجام دهد و بعد به گمان اين كه روزه اش باطل شده دوباره يكي از آنها را عمداً به جا آورد روزه اش باطل نمي شود، ولي احتياط مستحب قضاي آن است.

مسأله 1396 اگر چيزي را به زور در گلوي روزه دار بريزند، يا سر او را در آب فرو برند، روزه اش باطل نمي شود، ولي اگر مجبورش كنند كه خودش افطار كند، مثلاً به او بگويند اگر

ص: 296

غذا نخوري ضرر جاني يا مالي به تو مي زنيم و او براي جلوگيري از ضرر، غذا بخورد روزه اش باطل مي شود.

مسأله 1397 احتياط واجب آن است كه روزه دار به جايي نرود كه مي داند چيزي در گلويش مي ريزند يا مجبورش مي كنند كه روزه را افطار كند، امّا اگر قصد رفتن كند و نرود يا بعد از رفتن چيزي به خوردش ندهند روزه اش صحيح است.

قضا كند. همچنين هرگاه انسان شك دارد مغرب شده يا نه.

مسأله 1400 هرگاه به واسطه بي اطّلاعي و ندانستن مسأله، كاري را انجام دهد كه مي داند حرام است، ولي نمي دانسته است كه روزه را باطل مي كند بنابر احتياط كفّاره بر او واجب است.

روزه نگيرد بايد همه را از نو به جا آورد، ولي اگر مانعي پيش آيد مانند عادت ماهانه و نفاس و سفري كه ناچار از انجام آن است مي تواند بعد از رفع مانع ادامه دهد و لازم نيست از سر بگيرد.

مسأله 1405 اگر روزه دار به چيز حرامي روزه خود را باطل كند، بنابر احتياط واجب بايد كفّاره جمع بدهد، يعني هم يك بنده آزاد كند و هم دو ماه روزه بگيرد و هم شصت فقير را سير كند (يا به هر كدام از آنها يك مد طعام كه تقريبا 750 گرم است بدهد) و چنانچه هر سه برايش ممكن نباشد هر كدام كه ممكن است بايد انجام دهد (خواه آن چيز حرام، مانند شراب و زنا باشد يا مانند نزديكي كردن با همسر خود در عادت ماهانه).

مسأله 1406 هرگاه روزه دار نسبت دروغ به خدا و پيغمبر (صلي الله عليه وآله) دهد يك كفّاره كافي است و كفّاره جمع لازم نيست.

مسأله 1407 اگر روزه دار در يك روز ماه رمضان چند مرتبه جماع كند يك كفّاره بر او واجب است و در صورتي كه جماع او حرام باشد يك كفّاره جمع و همچنين اگر در يك روز چند مرتبه كارهاي ديگري كه روزه را باطل مي كند انجام دهد.

مسأله 1408 اگر روزه دار روزه خود را به چيز حلالي باطل كند، بعد كار حرامي كه روزه را باطل مي كند انجام دهد احتياط واجب آن است براي هر كدام يك كفّاره بدهد.

مسأله 1409 هرگاه روزه دار آروغ بزند و چيزي در دهانش بيايد نبايد آن را فرو ببرد،

ص: 299

و الاّ روزه او باطل مي شود و قضا و كفّاره دارد، ولي كفّاره جمع لازم نيست.

مسأله 1410 اگر نذر كند كه روز معيّني را براي خدا روزه بگيرد چنانچه عمداً روزه نگيرد يا روزه خود را باطل كند بايد كفّاره بدهد (و كفّاره آن مانند كفّاره ماه رمضان است).

مسأله 1411 هرگاه به گفته كسي كه سخنش قابل اعتماد نيست و مي گويد مغرب شده افطار كند، بعد بفهمد مغرب نبوده، قضا و كفّاره بر او واجب است.

مسأله 1412 هرگاه روزه خود را عمداً باطل كند، بعد به مسافرت برود، كفّاره از او ساقط نمي شود، ولي اگر عمداً روزه خود را باطل كند بعد عذري مانند حيض يا نفاس يا بيماري براي او پيدا شود كفّاره بر او واجب نيست.

مسأله 1413 هرگاه يقين كند كه آن روز اوّل ماه رمضان است و عمداً روزه خود را باطل كند، بعد معلوم شود كه آخر شعبان بوده، كفّاره بر او واجب نيست.

مسأله 1414 همچنين اگر شك كند آخر رمضان است يا اوّل شوال و عمداً روزه را باطل كند بعد معلوم شود روز عيد بوده كفّاره ندارد.

مسأله 1415 هرگاه روزه دار در ماه رمضان با همسر خود كه روزه دار است جماع كند چنانچه او را مجبور كرده باشد بايد كفّاره روزه خود و زنش را هر دو بدهد و اگر او به جماع راضي بوده، بر هر كدام يك كفّاره واجب مي شود، ولي اگر اجبار به مفطرات ديگر كند گناه كرده، امّا كفّاره بر هيچ كدام واجب نيست، امّا آن كسي كه روزه اش را خورده بايد قضا

ص: 300

كند.

مسأله 1416 هرگاه زن روزه دار شوهر روزه دار خود را مجبور به جماع نمايد فقط يك كفّاره بر او واجب است و لازم نيست كفّاره شوهر را بدهد.

مسأله 1417 هرگاه زن در آغاز، مجبور بوده و در اثناء راضي شده احتياط واجب آن است كه مرد دو كفّاره بدهد و بر زن چيزي جز قضا لازم نيست.

مسأله 1418 هرگاه كسي به واسطه مسافرت يا بيماري روزه نگيرد نمي تواند همسر خود را مجبور به جماع نمايد و اگر او را مجبور كند گناه كرده، ولي لازم نيست كفّاره او را هم بدهد.

مسأله 1419 به جا آوردن كفّاره واجب فوري نيست ولي نبايد طوري باشد كه بگويند كوتاهي مي كند.

مسأله 1420 اگر چند سال بگذرد و كفّاره را به جا نياورد چيزي بر آن اضافه نمي شود.

مسأله 1421 كسي كه براي كفّاره روزه، اطعام شصت فقير را انتخاب كرده بايد به هر كدام يك مد طعام (تقريبا 750 گرم) بدهد و نمي تواند چند مد را به يك نفر بدهد، مگر اين كه دسترسي به شصت فقير پيدا نكند، ولي اگر اطمينان داشته باشد كه فقير طعام را به عيالات خود مي دهد و با آنها مي خورد، مي تواند براي هر يك از عيالات او، هر چند صغير باشند، يك مد به آن فقير بدهد.

مسأله 1422 كسي كه قضاي روزه ماه رمضان را گرفته جايز نيست بعد از ظهر روزه را باطل كند و اگر عمداً چنين كاري كند بايد به ده نفر فقير هر كدام يك مد طعام بدهد و اگر نمي تواند بايد سه روز

ص: 301

پي در پي روزه بگيرد.

و كاري كه روزه را باطل مي كند انجام دهد بعد معلوم شود صبح بوده.

7 هرگاه شخص عادلي خبر دهد مغرب شده و او افطار كند بعد معلوم شود مغرب نبوده است.

8 هرگاه در هواي صاف به واسطه تاريكي يقين كند مغرب شده و افطار كند بعد معلوم شود مغرب نبوده.

9 هرگاه براي خنك شدن، يا بدون هدف، آب در دهان بگرداند و بي اختيار فرو رود بايد قضا كند، امّا اگر فراموش كرده كه روزه است و آب را فرو برد قضا ندارد، همچنين اگر براي وضو آب در دهان كند و بي اختيار فرو رود قضا بر او واجب نيست.

10 كسي كه با همسر خود بازي كند بدون اين كه قصد استمناء داشته باشد و مني از او خارج شود، ولي اگر اطمينان داشت كه با اين كار مني خارج نمي شود و تصادفا خارج شد روزه اش صحيح است و قضا ندارد.

در صورتي كه در شب ماه رمضان جنب باشد و بخوابد ولي در خواب اوّل بيدار نشود.

مسأله 1425 مضمضه كردن زياد براي روزه دار مكروه است و بعد از مضمضه بايد آب خارجي را از دهان بيرون بريزد و بهتر است سه مرتبه آب دهان را بيندازد و اگر بداند به واسطه مضمضه بي اختيار آب وارد گلويش مي شود نبايد مضمضه كند.

مسأله 1426 هرگاه انسان شك دارد مغرب شده يا نه نمي تواند افطار كند و اگر افطار كند هم قضا دارد و هم كفّاره، ولي اگر شك كند كه صبح شده يا نه مي تواند كارهايي كه روزه را باطل مي كند انجام دهد و تحقيق كردن نيز واجب نيست.

هرچند احتياط مستحبّ است.

مسأله 1430 اگر از چند ماه رمضان روزه قضا بر ذمّه دارد قضاي هر كدام را اوّل بگيرد مانعي ندارد، ولي اگر وقت براي قضاي رمضان آخر تنگ شده باشد بايد بنابر احتياط اوّل قضاي رمضان آخر را بگيرد.

مسأله 1431 كسي كه روزه قضاي ماه رمضان را به جا مي آورد مي تواند پيش از ظهر روزه را افطار كند، به شرط اين كه وقت براي قضاي روزه تنگ نباشد، ولي بعد از ظهر جايز نيست، همچنين اگر قضاي روزه غير معيّني (مانند قضاي روزه نذر) را گرفته باشد احتياط واجب آن است كه بعد از ظهر روزه را باطل نكند.

مسأله 1432 كسي كه به واسطه بيماري يا حيض و نفاس روزه ماه رمضان را نگيرد و پيش از پايان ماه رمضان از دنيا برود لازم نيست روزه هايي را كه نگرفته براي او قضا نمايند.

مسأله 1433 هرگاه به واسطه بيماري، روزه ماه رمضان را نگيرد و بيماري او تا ماه رمضان سال بعد طولاني شود، قضاي روزه هايي را كه نگرفته واجب نيست، فقط بايد براي هر روز يك مد (تقريبا 750 گرم) گندم يا جو و مانند آن به فقير بدهد، ولي اگر به واسطه عذر ديگري (مثلاً بخاطر مسافرت) روزه نگرفته باشد و عذر او تا رمضان بعد باقي بماند احتياط واجب آن است كه روزه هايي را كه نگرفته بعد از ماه رمضان قضا كند و براي هر روز يك مد طعام به فقير دهد، همچنين اگر ترك روزه بخاطر بيماري بوده، بعد بيماري رفع شده و عذر ديگري مانند مسافرت پيش آمده است.

ص: 305

سأله 1434 هرگاه روزه ماه رمضان را به واسطه عذري نگيرد و تا رمضان آينده عمداً قضاي آن را به جا نياورد در حالي كه عذرش برطرف شده، بايد بعداً روزه را قضا كند و براي هر روز يك مد طعام كفّاره بدهد، همچنين اگر در قضاي روزه كوتاهي كند تا وقت تنگ شود و در تنگي وقت عذري پيدا كند، بايد بعداً هم قضا به جا آورد و هم كفّاره دهد، امّا اگر كوتاهي نكرده و اتّفاقاً در تنگي وقت عذري پيدا شده فقط قضا لازم است.

مسأله 1435 هرگاه بيماري انسان چند سال طول كشد و بعداً خوب شود اگر تا رمضان آينده به مقدار قضا وقت باقي است بايد فقط قضاي رمضان آخر را بگيرد و براي هر روز از سالهاي پيش يك مد طعام بدهد.

مسأله 1436 هرگاه قضاي روزه ماه رمضان را چند سال به تأخير اندازد بايد قضا را به جا آورد و براي هر روز يك مد طعام به فقير دهد و با گذشت سالها كفّاره متعدّد نمي شود.

مسأله 1437 لازم نيست كفّاره هر روز را به يك فقير بدهد، بلكه مي تواند كفّاره چندين روز را به يك نفر بدهد و اگر مقداري نان دهد كه گندم آن به اندازه يك مد باشد كافي است، ولي پول آن را نمي تواند بدهد مگر اين كه اطمينان داشته باشد آن را براي خريد نان مصرف مي كند.

مسأله 1438 بعد از مرگ پدر بايد پسر بزرگتر قضاي نماز و روزه او را به شرحي كه در مسائل قضاي نماز گفته شد به جا آورد و احتياط اين

ص: 306

است كه قضاي نماز و روزه مادر را نيز انجام دهد.

مسأله 1439 اگر ولي ميّت نداند كه ميّت قضاي روزه بر ذمّه دارد يا نه، واجب نيست براي او قضا بگيرد و اگر اجمالاً بداند مقداري قضاي روزه بر ذمّه اوست بايد به اندازه اي كه يقين دارد به جا آورد و بيش از آن لازم نيست.

مستحبّي بگيرد (هر چند قصد ده روز نكند) ولي احتياط آن است كه روز چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه را اختيار كند.

مسأله 1445 كسي كه اصلاً نمي داند روزه مسافر باطل است اگر در سفر روزه بگيرد روزه اش صحيح است، ولي اگر در بين روز مسأله را بفهمد روزه اش باطل مي شود.

مسأله 1446 هر گاه فراموش كند مسافر است،يا فراموش كند كه روزه مسافر باطل است و در اين حال روزه بگيرد، بنابر احتياط واجب بايد روزه را قضا كند.

مسأله 1447 هرگاه روزه دار بعد از ظهر مسافرت نمايد بايد روزه خود را تمام كند، امّا اگر پيش از ظهر مسافرت نمايد روزه اش باطل است، ولي قبل از آن كه به حدّ ترخص برسد نمي تواند روزه را افطار كند و اگر پيش از آن افطار كند كفّاره بر او واجب است (منظور از حدّ ترخص جايي است كه صداي اذان شهر را نشنود، يا به جايي برسد كه از نظر مردم شهر پنهان گردد).

مسأله 1448 هرگاه مسافر پيش از ظهر وارد وطن شود، يا به جايي برسد كه قصد ده روز توقّف دارد، چنانچه كاري كه روزه را باطل مي كند انجام نداده باشد بايد روزه بگيرد و اگر انجام داده بايد بعداً قضا كند و مستحبّ است باقيمانده آن روز را امساك نمايد، ولي اگر بعد از ظهر وارد شود نمي تواند روزه بگيرد.

مسأله 1449 مسافر و كسي كه از روزه گرفتن معذور است مكروه است در روز ماه رمضان در خوردن و آشاميدن، خود را كاملاً سير كنند، همچنين جماع براي آنها مكروه است.

سأله 1450 مرد و زن پير كه روزه گرفتن براي آنها مشكل است مي توانند روزه را ترك كنند، ولي بايد براي هر روز يك مد (تقريباً 750 گرم) گندم يا جو و مانند اينها به فقير دهند و بهتر آن است به جاي گندم و جو نان را انتخاب كنند و در اين صورت احتياط واجب اين است به اندازه اي باشد كه گندم خالص آن مقدار يك مد شود.

مسأله 1451 كساني كه به خاطر پيري روزه نگرفته اند اگر در فصل مناسبي كه هوا ملايم و روزها كوتاه است بتوانند قضاي آن را به جا آورند احتياط آن است كه آن را قضا كنند.

مسأله 1452 روزه بر كساني كه مبتلا به بيماري استسقاء هستند، يعني زياد تشنه مي شوند و توانايي روزه گرفتن را ندارند و يا براي آنها بسيار مشكل است واجب نيست، ولي بايد براي هر روز يك مدّ طعام كه در مسأله قبل به آن اشاره شد كفّاره بدهند و بهتر است كه بيش از مقدار ضرورت آب نياشامند و اگر بعداً بتوانند قضا كنند احتياط واجب قضا كردن است.

مسأله 1453 زنان بارداري كه وضع حمل آنها نزديك است و روزه براي حمل آنها ضرر دارد روزه گرفتن بر آنها واجب نيست، ولي كفّاره اي را كه در مسأله قبل گفته شد بايد بدهند، امّا اگر روزه براي خودش ضرر دارد روزه بر او واجب نيست كفّاره هم ندارد، ولي بعداً قضا مي كند.

مسأله 1454 زناني كه بچّه شير مي دهند خواه مادر بچّه باشند يا دايه، اگر روزه گرفتن باعث كمي شير آنها و ناراحتي

ص: 309

بچّه شود روزه بر آنها واجب نيست، ولي براي هر روز همان كفّاره (يك مدّ طعام) واجب است، بعداً نيز بايد روزه را قضا كنند، امّا اگر روزه براي خودشان ضرر داشته باشد، نه روزه واجب است و نه كفّاره، ولي بايد بعداً روزه هايي را كه نگرفته اند قضا نمايند.

مسأله 1455 اگر كسي پيدا شود كه بدون اجرت، بچّه را شير دهد يا شخصي پيدا شود كه اجرت دايه را بي منّت بپردازد، در اين صورت روزه گرفتن واجب است.

او دارد.

مسأله 1457 اوّل ماه به وسيله تقويمها و محاسبات منجّمين ثابت نمي شود، هرچند آنها اهل اطّلاع و دقّت باشند، مگر اين كه از گفته آنها يقين حاصل گردد، همچنين بلند بودن ماه و دير غروب كردن آن دليل بر اين نمي شود كه شب قبل شب اوّل ماه بوده است.

مسأله 1458 اگر در شهري اوّل ماه ثابت شود براي شهرهاي ديگر كه با آن نزديك است كافي است و همچنين شهرهاي دور دستي كه افق آنها باهم متّحد است، همچنين اگر در بلاد شرقي ماه ديده شود براي كساني كه در بلاد غربي نسبت به آنها باشند كافي است (مثل اين كه اوّل ماه در مشهد ثابت شود مسلّماً براي كساني كه در تهران هستند كافي است ولي عكس آن كفايت نمي كند).

مسأله 1459 اگر اوّل ماه رمضان ثابت نشود روزه واجب نيست، ولي اگر بعداً ثابت شود كه آن روزي را كه روزه نگرفته اوّل ماه بوده بايد آن را قضا كند.

مسأله 1460 روزي را كه انسان شك دارد آخر رمضان است يا اوّل شوّال بايد روزه بگيرد، امّا اگر در اثناء روز ثابت شود كه اوّل شوّال است بايد افطار كند هر چند نزديك مغرب باشد.

مسأله 1461 هرگاه شخص زنداني نتواند به ماه رمضان يقين پيدا كند بايد به گمان خود عمل نمايد و آن ماه را كه بيشتر احتمال مي دهد كه ماه رمضان است روزه بگيرد و اگر گمان براي او حاصل نشود هر ماهي را كه روزه بگيرد صحيح است، ولي احتياط واجب آن است كه اگر زندان او ادامه يابد در سال

ص: 311

آينده نيز همان ماه را روزه بگيرد.

غير از روزه هايي كه گفته شد روزه هاي حرام ديگري نيز هست كه در كتابهاي مفصّل گفته شده است.

افطار نمايد.

از طريق كارگري و كارمندي در مؤسّسات مختلف درآمدي به دست آورد، چنانچه از مخارج سال او و همسر و فرزندان و ساير كساني كه نفقه آنها را مي دهد زياد آيد، بايد خمس (پنج يك) آن را به شرحي كه بعداً گفته مي شود بپردازد.

مسأله 1476 هيچ گونه تفاوتي ميان كسب ها و درآمدهاي كسب نيست، ولي اگر انسان چيزي را به عنوان وام از ديگري بگيرد خمس ندارد، همچنين اموالي كه به عنوان ارث به او مي رسد مشمول خمس نيست، مگر اين كه بداند شخص ميّت خمس آن را نداده است و يا اين كه به خاطر ساير اموالش بدهكار خمس است.

مسأله 1477 اگر كسي چيزي را به او ببخشد و از مخارج سالش زياد آيد احتياط واجب آن است كه خمس آن را بپردازد، همچنين اگر از كسي ارثي به او رسد كه خويشاوندي دوري با او دارد و اطّلاعي از چنين خويشاوندي و انتظاري درباره چنين ارثي نداشته، در اينجا نيز احتياط واجب آن است كه خمس آن را بپردازد.

مسأله 1478 هرگاه ملكي را بر افراد معيّني، مثلاً اولاد خود وقف نمايد، چنانچه آن ملك درآمدي داشته باشد و از مخارج سال آنها زياد بيايد بايد خمس آن را بدهند.

مسأله 1479 چيزي را كه افراد مستحق از باب خمس يا زكات مي گيرند خمس ندارد، هر چند از مخارج سالشان به عللي زياد بيايد،ولي اگر از مالي كه از اين طريق به او رسيده منفعتي ببرد، مثلاً از درختي كه از باب خمس به او داده شده ميوه اي به دست آورد بايد خمس آن مقداري

ص: 315

كه از مخارج سالش زياد آمده بپردازد.

مسأله 1480 اگر با عين پولي كه خمس آن را نداده اند جنسي بخرد، معامله نسبت به مقدار خمس باطل است، مگر اين كه حاكم شرع آن را اجازه دهد، در اين صورت بايد پنج يك جنسي را كه خريده به حاكم شرع دهد.

مسأله 1481 اگر جنسي را به ذمّه بخرد ولي بعد از معامله قيمت آن را از پولي كه خمس آن را نداده بپردازد معامله او صحيح و تصرّفاتش در آن جنس جايز است، ولي چون از پولي كه خمس در آن است به فروشنده داده به مقدار خمس آن پول به او مديون است و در صورتي كه آن مقدار در دست فروشنده موجود باشد حاكم شرع همان را مي گيرد و اگر از بين برود عوض آن را از خريدار يا فروشنده مطالبه مي كند.

مسأله 1482 هرگاه كسي مالي را كه خمسش را نداده اند خريداري كند، معامله او نسبت به خمس باطل است، مگر آن كه حاكم شرع اجازه دهد كه در اين صورت خمس پول معامله را بايد به او داد و اگر به فروشنده داده باشد بايد از او بگيرد و به حاكم شرع دهد.

مسأله 1483 اگر چيزي را كه خمس آن را نداده به ديگري ببخشد مقدار خمس آن ملك او نمي شود.

مسأله 1484 هرگاه مالي به دست انسان از شخص كافر، يا كسي كه عقيده به خمس ندارد از طريق تجارت يا غير آن بيايد، دادن خمس آن واجب نيست، امّا اگر عقيده به خمس دارد ولي خمس آن را نداده، دادن خمس آن واجب

ص: 316

است.

مسأله 1485 اگر اجمالاً مي دانيم كسي عقيده به خمس دارد و خمس نمي دهد ولي نمي دانيم خصوص مالي را كه به ما داده خمس به آن تعلّق گرفته يا نه، مثل اين كه احتمالاً اموالي از طريق ارث به او رسيده، يا وام گرفته و احتمال مي دهيم اين مال از آنها باشد، تصرّف در چنين مالي اشكال ندارد و خمس آن لازم نيست، همچنين قبول دعوت اين گونه اشخاص و يا نماز خواندن در خانه آنها جايز است، مگر اين كه بدانيم غذايي را كه تهيّه كرده و يا خانه او از پولهايي است كه خمس آن را نداده.

مسأله 1486 آغاز سال براي حساب خمس هر كسي اوّلين درآمد اوست، يعني اگر كسي شروع به تجارت و كسب و صنعت و زراعت و غير اينها كند، اوّلين زماني كه درآمد براي او حاصل مي شود اوّل سال خمس اوست و نمي توان با قصد و نيّت آن را جلو يا عقب انداخت و اگر بخواهد اوّل سال را جلو بيندازد راهش اين است كه حساب سال خود را زودتر از موعد معيّن برسد و خمس خود را بپردازد، همان وقت اوّل سال او خواهد شد.

مسأله 1487 انسان مي تواند در وسط سال هر وقت منفعتي به دستش آمد خمس آن را بدهد، ولي مي تواند آن را تا آخر سال تأخير بيندازد تا مخارج احتمالي اش را از آن بردارد.

مسأله 1488 براي دادن خمس مي توان معيار را سال شمسي يا قمري قرار داد.

مسأله 1489 كسي كه درآمد اضافي ندارد نياز به قرار دادن سال خمسي ندارد.

ص: 317

سأله 1490 كسي كه سال خمس دارد اگر در وسط سال بميرد بايد مخارج او را تا موقع مرگش از منافع او كم كنند و خمس باقيمانده را بدهند.

مسأله 1491 اگر قيمت جنسي كه براي تجارت خريده بالا رود و روي ملاحظات تجارتي و كسب وكار آن را نفروشد و در بين سال قيمتش پايين آيد، خمس مقداري

كه بالا رفته بر او واجب نيست، ولي اگر قيمت آن تا آخر سال همچنان بالا باشد بايد سر سال خمس آن را بدهد، هر چند قيمت آن بعد از گذشتن سال پايين آيد، اين در صورتي است كه آخر سال وقت فروش آن باشد و به ميل خود آن را نگه دارد.

مسأله 1492 هرگاه غير مال التّجاره مالي دارد كه خمس آن را داده يا اصلاً خمس ندارد (مانند ارث) چنانچه قيمتش بالا رود، اگر آن را بفروشد بايد خمس اضافه قيمت را بدهد، همچنين اگر گوسفندي را كه خمسش داده چاق شود بايد خمس آنچه زياد شده بعد از فروش بدهد.

مسأله 1493 اگر باغي احداث كند براي آن كه بعد از بالا رفتن قيمتش بفروشد چنانچه وقت فروش آن رسيده باشد بايد خمس آن را بدهد، ولي اگر قصدش اين باشد كه از ميوه آن استفاده كند بايد خمس ميوه ها را بدهد و خمس خود باغ را هنگام فروش مي دهد.

مسأله 1494 درختاني را كه براي استفاده از چوبشان پرورش مي دهند وقتي موقع فروش چوب آنها رسيد بايد خمس آن را بدهند، هر چند نخواهند آنها را بفروشند، ولي اگر موقع فروش آنها نرسيده خمس ندارد هر چند سالها

ص: 318

بگذرد.

مسأله 1495 كسي كه داراي چند رشته كسب و كار است، مثلاً هم زراعت دارد و هم صنعت و هم درآمد كارگري، بايد منافع همه را در آخر سال يكجا حساب كند، چنانچه چيزي زايد بر مخارج داشت خمس آن را بدهد.

مسأله 1496 مخارجي را كه براي به دست آوردن فايده مي كند، مانند خرج باربري و دلالي و غير آن جزء مخارج كسب حساب مي شود.

مسأله 1497 هزينه زندگي خمس ندارد، يعني آنچه را انسان از درآمدش در بين سال مصرف خوراك و پوشاك و مسكن و اثاث خانه و ازدواج و جهيزيه دختر و زيارت واجب يا مستحب و بذل و بخشش و ميهماني و مانند آن مي كند، چنانچه در آن زياده روي نكرده باشد خمس ندارد و تنها آنچه در آخر سال اضافه مي ماند خمس دارد؛ ولي هرگاه چيزي جزء مؤونه سال گردد، مانند خانه و فرش و وسايل ديگر، اگر بعداً آن را بفروشند به قيمت آن خمس تعلّق نمي گيرد مخصوصاً اگر بخواهند آن را تبديل به مثل كنند.

مسأله 1498 اموالي را كه انسان به مصرف نذر و كفّاره و مانند آن مي رساند جزء مخارج ساليانه اوست، همچنين اموالي را كه به ديگران مي بخشد يا جايزه مي دهد اگر از شأن او زياد نباشد جزء مخارج سالانه حساب مي شود.

مسأله 1499 كسي كه نياز به خانه ملكي دارد آنچه را صرف خريد خانه مي كند خمس ندارد، ولي اگر درآمد سالش براي خريد خانه كفايت نكند و مجبور باشد چند سال پس انداز كند تا قادر به تهيّه خانه شود پولهايي

ص: 319

كه سال بر آنها گذشته خمس دارد، امّا اگر في المثل زمين خانه را در اثناء سال اوّل بخرد و مصالح ساختماني را در اثناء سال بعد و اجرت بنا را در سال سوم بدهد هيچ كدام خمس ندارد.

مسأله 1500 در ميان بسياري از خانواده ها معمول است كه جهيزيه دختران را تدريجاً تهيّه مي كنند، چنانچه سال بر آن جهيزيه بگذرد خمس آن واجب است ولي در مناطقي كه اگر جهيزيه را قبلاً تهيّه نكنند عيب است و يا اين كه تهيّه آن جز به صورت تدريجي مشكل است، خمس ندارد.

مسأله 1501 كساني كه قبر يا كفن از قبل براي خود تهيّه مي كنند چنانچه سال بر آن بگذرد خمس دارد.

مسأله 1502 هر مالي را كه يك بار خمس آن را بدهند ديگر خمس به آن تعلق نمي گيرد، مگر اين كه نمو كند يا قيمت آن اضافه شود.

مسأله 1503 همان گونه كه اشاره شد هزينه سفر حج يا زيارتهاي مستحبّي اگر از درآمد همان سال باشد خمس ندارد و اگر ناچار باشد از چند سال قبل اسم نويسي كند و هزينه را بدهد، جزء مخارج همان سالش محسوب مي شود و خمس ندارد، نه در آن سال و نه در سالهاي بعد.

مسأله 1504 كسي كه درآمدي از كسب و كار به دست آورده اگر مال ديگري هم دارد كه خمس آن واجب نيست يا خمس آن را داده، مي تواند آن دو را از هم جدا كند و مخارج سال خود را فقط از فايده كسب آن سال بردارد، امّا اگر مخارج خود را از پولي كه خمس

ص: 320

ندارد يا خمسش را قبلاً داده است بردارد، نمي تواند اين مخارج را از درآمد آن سال كم كند.

مسأله 1505 اگر از درآمد كسب و كار آذوقه اي براي مصرف سالش خريده، چنانچه چيزي در آخر سال از آن زياد بماند بايد خمس آن را بدهد احتياط اين است كه حتّي اشياء كم اهمّيّت را مانند مختصر مواد غذايي اضافي و امثال آن را هرچه هست حساب كند و بايد توجّه داشت كه اگر مي خواهد قيمت آنها را بدهد بايد قيمت همان آخر سال را در نظر بگيرد خواه كمتر از خريد باشد يا بيشتر.

مسأله 1506 اگر در اثناء سال وسايل مورد نياز خود را بخرد خمس ندارد و اگر بعداً از آن وسائل بي نياز شود خمس دادن آن لازم نيست، همچنين زيور آلات زنانه اگر بعد از گذشتن سنّ و سالي از زن، مورد نيازش نباشد خمس به آن تعلق نمي گيرد، ولي احتياط مستحب آن است كه خمس اين وسايل يا زيورآلات را بدهد.

مسأله 1507 كتابهايي را كه طلاّب علوم ديني يا غير آنها از درآمد كسب و كار مي خرند چنانچه مورد نيازشان باشد خمس ندارد، ولي اگر فعلاً نيازي به آن ندارند و مقصودشان استفاده در آينده است خمس به آن تعلّق مي گيرد (اگر در تمام طول سال نيز از آن استفاده نكند، ولي وجود آن كتاب براي مواقع ضروري در كتابخانه لازم است، نياز محسوب مي شود) همچنين وسايلي مانند اسباب آتش نشاني در جاهايي كه بيم آتش سوزي است يا داروهاي ضروري و كمكهاي اوّليّه در خانه جزء هزينه هاي زندگي محسوب مي

ص: 321

شود و خمس ندارد هر چند اتّفاقاً در تمام سال از آنها استفاده نشود.

مسأله 1508 اگر در يك سال منفعتي نبرد، بنا بر احتياط نمي تواند مخارج آن سال را از منافع سال بعد كم كند.

مسأله 1509 هرگاه در ابتداي سال منافعي نداشته باشد و از سرمايه خرج كند، امّا پيش از تمام شدن سال منفعتي ببرد، در اين صورت مي تواند آنچه را از سرمايه برداشته از منافع كم كند.

مسأله 1510 سرمايه اي كه مورد نياز است و با كمتر از آن زندگي او در حدّ آبرو و شؤونش اداره نمي شود خمس ندارد، يعني مي تواند از درآمد همان سال و سالهاي بعد بردارد و جزء سرمايه كند، ولي اگر با پرداختن خمس آن، لطمه اي به كار او نمي خورد، بايد خمس آن را بدهد، خواه اين سرمايه سرمايه تجارت باشد يا زمين و آب و ملك براي زراعت، يا ابزار كار.

مسأله 1511 اگر چيزي از سرمايه به خاطر كسب و كار از بين برود بطوري كه جزء ضرر معامله حساب شود، مي تواند مقدار آن را از منافع بردارد، ولي اگر به واسطه حوادث ديگري از بين برود (مانند سرقت وامثال آن) نمي تواند آن را از منافع كم كند، مگر اين كه با سرمايه باقيمانده نتواند كسبي كه سزاوار شأن اوست انجام دهد.

مسأله 1512 هرگاه غير از سرمايه چيز ديگري از اموال او به خاطر شكستن و سوختن و سرقت و غير آن از بين برود اگر در همان سال به آن احتياج دارد مي تواند آن را از منافع همان سال تهيّه كند.

مسأله

ص: 322

1513 هرگاه در ابتداي سال براي مخارج خود قرض كند و قبل از تمام شدن سال منفعتي ببرد مي تواند مقدار قرض خود را از آن منفعت كسر نمايد و اگر در تمام سال منفعتي نبرد و براي مخارج خود قرض نمايد مي تواند قرض خود را از منافع سالهاي بعد ادا كند.

مسأله 1514 قرضهايي كه بر ذمّه انسان آمده خواه براي هزينه زندگي باشد يا خسارت و غرامت و يا غير اينها، مي تواند از درآمد سال آنها را ادا كند، ولي قرضهايي را كه به اقساط مي پردازد فقط قسط هايي را كه در آن سال بايد بپردازد جزء مخارج آن سال محسوب مي شود.

مسأله 1515 اگر براي زياد كردن مال يا خريدن ملكي كه به آن احتياج ندارد قرض كند نمي تواند آن قرض را از منافع سال كم كند، ولي اگر مالي را كه قرض كرده يا چيزي را كه از قرض خريده به علّتي از بين برود و ناچار شود قرض خود را بدهد مي تواند از منافع و درآمدهاي آن سال، قرض خود را ادا كند.

مسأله 1516 انسان تا خمس مال را ندهد نمي تواند در آن تصرّف كند و نيّت دادن خمس به تنهايي كافي نيست، همچنين نمي تواند خمس را به ذمّه بگيرد و در مال تصرّف كند و چنانچه تصرّف كند كار حرامي كرده و اگر آن مال تلف شود بايد خمس آن را بدهد.

مسأله 1517 كسي كه بدهكار خمس است اگر با حاكم شرع (با در نظر گرفتن مصلحت مستحقّين) مصالحه و دستگردان كند مي تواند در تمام مال تصرّف نمايد

ص: 323

و اگر بعد از آن منافعي از آن مال به دست آيد مال خود اوست.

مسأله 1518 كسي كه با ديگري شريك است و مي داند شريكش خمس درآمد خود را نمي دهد، ادامه شركت براي او جايز نيست و تصرّف در مال شركت بعد از تعلّق خمس براي هر دو حرام است.

مسأله 1519 انسان نمي تواند در مالي كه يقين دارد خمسش را نداده اند تصرّف كند، ولي در مال كسي كه شك دارد خمس آن داده شده يا نه، تصرّف جايز است و قبول بخشش و معامله يا شركت در ميهماني چنين كسي اشكال ندارد و تفحّص و جستجو لازم نيست.

مسأله 1520 كسي كه از اوّل تكليف، خمس نداده و درآمدهايي پيدا كرده و وسايلي براي زندگي خود خريده است و الآن متوجّه وظيفه خمس شده و مي خواهد تكليف خود را درباره آن ادا كند و زندگي خود را پاك نمايد اگر از منافع كسب، چيزي را كه به آن احتياج ندارد خريده و يك سال از خريد آن گذشته بايد خمس آن را بدهد و اگر اثاث خانه و چيزهاي ديگري كه به آنها نياز دارد مطابق شأن خود خريده، پس اگر بداند در بين سالي كه در آن سال فايده برده آنها را خريده است لازم نيست خمس آن را بدهد و اگر نداند كه در بين سال يا بعد از تمام شدن سال بوده بنابر احتياط واجب بايد با حاكم شرع يا نماينده او مصالحه كند، يعني تمام اموال مشكوك خود را حساب كرده و حاكم شرع بدهي او را از جهت خمس به مقداري تخمين مي

ص: 324

زند و با او مصالحه مي كند و با پرداخت آن تمام اموالش پاك مي شود.

مسأله 1521 هرگاه بچّه صغير درآمدي داشته باشد و از هزينه سال او اضافه بماند بنابر احتياط واجب بايد بعد از آن كه بالغ شد خمس آن را بدهد.

مسأله 1522 لباسهاي متعدّد و همچنين انگشتر و زيور آلات و وسايل مختلف زندگي، اگر همه آنها مورد نياز و در حدّ شأن او باشد و از درآمد همان سال تهيّه شده باشد خمس ندارد، ولي اگر زايد بر نياز و شأن باشد، مقدار زيادي، خمس دارد.

مسأله 1523 پولي را كه خرج خريدن وسايل حرام مي كند (مانند انگشتر طلا براي مرد و وسايل لهو و لعب) خمس دارد.

مسأله 1524 حقوق بازنشستگي و يا مبلغي كه به عنوان باز خريد كار داده مي شود جزء درآمد همان سال محسوب مي گردد و اگر چيزي تا آخر سال از آن باقي نماند خمس ندارد، امّا اگر اضافه بماند خمس دارد.

مسأله 1525 جوايزي كه به پس اندازها تعلّق مي گيرد اگر قراردادي ميان پس انداز كننده و پس انداز گيرنده نباشد حلال است و بنابر احتياط واجب با گذشتن سال خمس آن واجب مي شود، اين در صورتي است كه پس انداز كننده خود را طلبكار جايزه نداند، بلكه پس انداز گيرنده شخصاً براي تشويق پس انداز كنندگان جوايزي مي دهد.

نصاب معيّني در آن نيست،يعني آنچه را از معدن استخراج مي كنند كم باشد يا زياد خمس دارد.

مسأله 1527 گچ و آهك و گل سرخ و مانند آن اگر به آنها معدن گفته شود بايد خمس آن را بدهد، همچنين انواع سنگها.

مسأله 1528 معدن، خواه روي زمين باشد يا زير زمين، در زمين ملكي باشد يا در جايي كه مالك ندارد، استخراج كننده آن مسلمان باشد يا غير مسلمان، بالغ باشد يا غير بالغ، در تمام اين صورتها بايد خمس آن پرداخته شود و در صورتي كه كودك باشد، وليّ او مي پردازد.

مسأله 1529 مخارج و هزينه استخراج معدن و تصفيه آن (در صورتي كه احتياج به تصفيه دارد) و همچنين اجاره اي را كه جهت معدن مي پردازد از آن كم مي شود و باقيمانده خمس دارد، ولي مخارج سال از درآمد معدن كسر نمي شود.

مسأله 1530 اگر چند نفر چيزي را از معدن استخراج كنند بايد بعد از كم كردن مخارج، خمس آن را بدهند، خواه كم باشد يا زياد (بنابر احتياط واجب).

مسأله 1531 اگر معدني را كه در ملك ديگري است استخراج كند، آنچه از آن به دست مي آيد مال صاحب آن زمين است و چون صاحب ملك براي بيرون آوردن آن خرجي نكرده، بايد خمس تمام آنچه از معدن استخراج شده بدهد، ولي اگر اين كار به دستور او انجام گرفته هزينه آن بر عهده اوست و از درآمد معدن كم مي شود.

مسأله 1532 هرگاه معدن از معادن عظيمه و در اراضي مباح يا ملكي باشد، حاكم شرع (مجتهد عادل) حق دارد بر اخراج

ص: 326

و صرف آن در مصارف مسلمين نظارت كند در اين صورت استخراج كنندگان بايد نظر حاكم شرع را رعايت كنند.

مسأله 1533 اگر حكومت اسلامي معدني را استخراج كند خمس به آن تعلّق نمي گيرد.

واجب نيست و اگر قيمت آن به پانزده مثقال طلا نرسد ولي به صد و پنج مثقال نقره برسد باز خمس آن واجب است و همچنين عكس آن.

مسأله 1537 اگر در ظرفهاي متعدّدي كه در يك جا دفن شده مالي پيدا كند كه قيمت آن روي هم رفته به حدّ نصاب برسد، بايد خمس آن را داد، ولي اگر گنجهاي متعدّدي در جاهاي مختلف پيدا كند هر كدام از آنها كه قيمتش به حدّ نصاب برسد خمس دارد و لازم نيست آنها را روي هم حساب كند.

مسأله 1538 هرگاه براي استخراج گنج، مخارجي كرده، مقدار آن را كم مي كند و خمس بقيّه را مي دهد.

مسأله 1539 اگر دو يا چند نفر گنجي پيدا كنند همه در آن شريكند و طبق قراردادي كه دارند عمل مي كنند و سهم هر يك به حدّ نصاب برسد خمس دارد.

مسأله 1540 هرگاه كسي حيواني را بخرد و در شكم آن مالي پيدا شود، چنانچه احتمال دهد مال فروشنده است بنابر احتياط واجب بايد به او خبر دهد و اگر معلوم شود مال او نيست بايد به ترتيب از صاحبان قبلي سؤال كند، چنانچه معلوم شود مال هيچ يك از آنان نيست مال خود او مي شود و احتياط مستحب آن است كه خمس آن را شبيه خمس معدن بدهد خواه به اندازه نصاب باشد يا نه.

مسأله 1541 هرگاه كسي ماهي خريداري كند و گوهري در دل آن بيابد مال خود اوست، نه مال صيّادي كه قبلاً آن را صيد كرده و به ديگري فروخته و نه مال فروشندگان قبل از او و احتياط

ص: 328

مستحب آن است كه خمس آن را بدهد.

و بعد صاحبش پيدا شود و راضي نشود.

مسأله 1547 هرگاه انسان بداند مال او با اموال ديگران مخلوط شده و مقدار آن معلوم باشد و بداند كه مالك آن از چند نفر معيّن بيرون نيست، ولي نتواند مالك را بطور معيّن تشخيص دهد، بايد در بين همه آنها بطور مساوي تقسيم كند.

آن يا قيمت آن اضافه بماند خمس دارد.

مسأله 1552 لازم نيست انسان به قصد صيد جواهرات در دريا فرو برود بلكه اگر به قصد ديگري برود و جواهراتي به دستش آيد بايد خمس آن را بدهد.

مسأله 1553 هرگاه انسان در دريا فرو رود و حيواني را بيرون آورد كه در شكم آن جواهري باشد كه قيمتش بعد از كم كردن مخارج به حدّ نصاب برسد، چنانچه آن حيوان مانند صدف باشد كه نوعاً در شكمش جواهر است بايد خمس آن را بدهد و اگر اتّفاقاً آن جواهر را بلعيده باشد باز احتياط واجب پرداختن خمس آن است.

مسأله 1554 جواهراتي كه از رودخانه هاي بزرگي كه محل پرورش جواهر و صيد صدف است بيرون مي آورند نيز خمس دارد.

مسأله 1555 عنبر مادّه خوش بويي كه از دريا مي گيرند، هرگاه به وسيله غوّاصي بيرون آورند خمس دارد و اگر از روي آب، يا كنار دريا به دست آورند باز هم بنابر احتياط واجب بايد خمسش را بدهند.

مسأله 1556 كساني كه كارشان غوّاصي يا بيرون آوردن معادن است هرگاه خمس آنها را بدهند و در آخر سال چيزي از مخارج سالشان زياد بيايد لازم نيست دوباره خمس بدهند.

و غنائمي به دست آورند احتياط واجب آن است كه خمس آن را بپردازند.

مسأله 1559 سلاحهاي بزرگي كه در جنگهاي امروز در غنائم به دست مي آيد و مصرف شخصي ندارد، مانند تانكها و توپها، حاكم شرع و وليّ امر مسلمين مي تواند آن را منحصراً در اختيار ارتش اسلام قرار دهد.

مسأله 1560 مسلمانان حق دارند اموال كفّاري را كه با آنها در حال جنگ هستند تملّك كنند و بايد خمس آن را بدهند.

مسأله 1561 غنائم جنگي كه خمس آن را بايد داد منحصر به غنائم منقول است كه با دادن خمس ملك جنگجويان است، امّا زمينهايي كه از كفّار با جنگ به دست مي آيد خمس ندارد و ملك همه مسلمين است.

مسأله 1562 هرگاه گروهي از مسلمانان بر ضدّ گروه ديگري تجاوز كنند بايد جلو متجاوز را گرفت تا به حكم خدا گردن نهد و اگر مسلمانان در اين ميان غنائمي به دست آورند نمي توانند آن را ملك خود سازند، بلكه بايد نگهداري كنند و بموقع به آنها بازگردانند، مگر چيزهايي كه اگر در دست آنها باشد منشأ فساد و ادامه تجاوز مي شود كه با اجازه حاكم شرع از آن استفاده صحيح مي شود.

مسلماني آن زمين را از او به ارث ببرد احتياط آن است كه خمس آن را بپردازد، اگر كافر ذمّي در موقع خريد زمين شرط كند كه خمس آن را ندهد، يا شرط كند كه فروشنده خمس آن را بدهد، شرط او باطل است و بايد خمس آن را خودش بپردازد، ولي اگر شرط كند فروشنده به جاي او مقدار خمس را بدهد عمل به اين شرط لازم است.

مسأله 1565 هرگاه مسلمان زميني را بدون خريد و فروش ملك كافر كند و عوض آن را بگيرد، مثلاً به او صلح نمايد، بنابر احتياط واجب بايد كافر ذمّي خمس آن را بدهد.

يا نماينده او مقدار بدهي خود را دست گردان كند و به ذمّه بگيرد و به اقساط بپردازد.

مسأله 1569 سهم سادات را بدون اجازه مجتهد نمي توان به ساداتي كه در بالا گفته شد پرداخت (بنابر احتياط واجب)، و سهم امام (عليه السلام) را نيز اگر بدون اجازه مجتهد بپردازد قبول نيست، مگر اين كه مجتهد بعداً بپذيرد و اجازه دهد.

مسأله 1570 كسي كه بدهي زيادي از خمس دارد و قادر به اداي آن نيست اگر مجتهد مصلحت ببيند ممكن است مقداري از سهم امام (عليه السلام) را به خودش ببخشد.

مسأله 1571 اگر كسي بخواهد سهم امام (عليه السلام) را به مجتهدي كه از او تقليد نمي كند بدهد در صورتي مجاز است كه بداند آن مجتهد و مجتهدي كه از او تقليد مي كند سهم امام را يك طور مصرف مي كنند.

مسأله 1572 به سيّدي كه عادل نيست مي توان خمس داد، ولي احتياط واجب آن است به كسي بدهند كه آشكارا گناه نكند و اگر در سفر مانده است در صورتي مي توان به او خمس داد كه سفرش سفر معصيت نباشد، مگر اين كه توبه كند و باقيمانده سفر را در طريق معصيت انجام ندهد.

مسأله 1573 به سيّدي كه دوازده امامي نيست نمي توان خمس داد و همچنين به كسي كه واجب النّفقه است، مثلاً انسان نمي تواند به زنش كه سيّده است خمس خود را بدهد، مگر اين كه آن زن ناچار باشد مخارج اشخاص ديگري را كه واجب النّفقه مرد نيستند بپردازد.

مسأله 1574 سيّد بودن سادات از راههاي زير ثابت مي شود:

1 دو

ص: 334

نفر عادل سيّد بودن او را تصديق كند (يك نفر نيز كافي است).

2 در شهر و منطقه خود مشهور باشد كه سيّد است، خواه اين شهرت سبب يقين شود يا گمان.

مسأله 1575 سادات فقيري كه مخارج آنها بر ديگري واجب است اگر آن شخص نتواند خرج او را بدهد مي توان به او خمس داد، مثلاً زن سيّده اي كه شوهرش قادر به اداره زندگي او نيست مي تواند خمس بگيرد.

مسأله 1576 بنابر احتياط واجب سادات نمي توانند بيش از مخارج يك سال خود را از خمس بگيرند.

مسأله 1577 بردن خمس از شهري به شهر ديگر مانعي ندارد، خواه در شهر خودش مستحقّي باشد يا نه، ولي در هر صورت اگر تلف شود احتياط واجب آن است كه از اموال ديگرش بپردازد مخارج حمل و نقل نيز بر عهده اوست، امّا اگر به نماينده حاكم شرع دهد و او از شهري به شهري ديگر ببرد و تلف شود چيزي بر او نيست.

مسأله 1578 در صورتي كه سادات فقير نياز به سرمايه اي براي كسب و كار داشته باشند مي توان از باب خمس به آنها داد (البتّه به مقداري كه نياز زندگي آنها را تأمين كند).

مسأله 1579 هرگاه سهم سادات بيش از نياز سادات باشد بايد آن را به مجتهد عادل داد تا در مصارف ديگري كه صلاح مي داند صرف كند و اگر كمتر از نياز سادات باشد مي توان از سهم امام (عليه السلام) به آنها داد، بنابراين كم و زياد بودن سهم سادات مشكلي ايجاد نمي كند.

مسأله 1580 احتياط واجب آن است كه سهم سادات

ص: 335

را از خود آن مال و يا از پول رايج بدهند، نه از جنس ديگر، مگر اين كه جنس ديگر را به مستحق بفروشد سپس بدهي او را از باب خمس حساب كند.

مسأله 1581 كسي كه از سيّد نيازمندي طلبكار است مي تواند طلب خود را از باب خمس حساب كند، ولي در مورد سهم امام بايد به اجازه حاكم شرع باشد.

مسأله 1582 لازم نيست به سيّد گفته شود كه اين پول خمس است، بلكه مي تواند به عنوان هديه به او بدهد و نيّت خمس كند، همچنين در مورد سهم امام كه به اذن حاكم شرع به اشخاص مستحقّي مي دهد.

مسأله 1583 مستحق نمي تواند خمس را بگيرد و به مالك ببخشد، مگر آن مقدار كه در خور شأن اوست كه اگر خودش مالي داشت به آن شخص ممكن بود ببخشد.

مسأله 1584 اگر خمس را با حاكم شرع يا وكيل او دستگردان كند و بخواهد در سال بعد بپردازد نمي تواند از منافع آن سال كسر كند، مثلاً اگر دو هزار تومان خمس بدهكار است و از منافع سال بعد بيست هزار تومان بيشتر از مخارجش دارد بايد خمس بيست هزار تومان را بدهد و دو هزار توماني كه از باب خمس بدهكار است از بقيّه بپردازد.

مسأله 1585 دادن سهم سادات به سادات به خاطر آن است كه آنها از گرفتن زكات محرومند بنابراين تبعيضي محسوب نمي شود و محروم بودن آنها از زكات دلايلي دارد كه در جاي خود گفته شده.

و شتر و اگر كسي مالك يكي از اين نُه چيز باشد با شرايطي كه بعداً گفته مي شود بايد مقدار معيّني را كه در مسائل آينده خواهد آمد در مصارفي كه گفته مي شود صرف كند، ولي مستحبّ است از سرمايه كسب و كار و تجارت نيز همه سال زكات بدهد، همچنين ساير غلاّت (غير از گندم و جو و خرما و كشمش) نيز زكات آن مستحبّ است.

شرايط واجب شدن زكات

مسأله 1587 زكات با چند شرط واجب مي شود:

1 مال به مقدار نصابي كه بعداً گفته مي شود برسد.

2 مالك آن بالغ و عاقل باشد.

3 بتواند در آن مال تصرّف كند.

4 در مورد گاو و گوسفند و شتر و طلا و نقره بايد دوازده ماه بر آن بگذرد، ولي احتياط واجب آن است كه از اوّل ماه دوازدهم زكات تعلّق مي گيرد، و اگر بعضي از شرايط در اثناء ماه دوازدهم از بين برود زكات را بايد بپردازد.

مسأله 1588 اگر مالك گاو و گوسفند و شتر و طلا و نقره در بين سال بالغ شود زكات بر او واجب نيست.

مسأله 1589 زكات گندم و جو وقتي واجب مي شود كه دانه آن بسته شود و به آن گندم و جو گويند و زكات انگور و كشمش موقعي است كه ميوه برسد و به آن انگور گويند و همچنين در مورد خرما زماني است كه خرما برسد و قابل خوردن شود، ولي وقت دادن زكات در گندم و جو زماني است كه آن را خرمن كنند و كاه را جدا نمايند و در خرما و كشمش موقعي

ص: 337

است كه خشك شود، مگر اين كه بخواهند آن را به صورت تر مصرف كنند كه بايد زكات آن را بدهند به شرط اين كه خشك شده آن به حدّ نصاب برسد.

مسأله 1590 در مورد گندم و جو و كشمش و خرما زكات در صورتي واجب است كه هنگام واجب شدن زكات صاحب آنها بالغ باشد.

مسأله 1591 مالي را كه از انسان غصب كرده اند و نمي تواند در آن تصرّف كند زكات ندارد و همچنين هرگاه زراعتي غصب شده و موقعي كه زكات آن واجب مي شود در دست غاصب باشد، اگر بعداً به مالكش برگردد زكات ندارد.

مسأله 1592 هرگاه طلا و نقره يا چيز ديگري را كه در آن زكات است قرض كند و يك سال نزد او بماند، بايد زكات آن را بدهد و بر كسي كه قرض داده چيزي واجب نيست.

جمع آوري زكات تعيين كند تا بعد از جدا كردن گندم و جو از كاه، يا خشك شدن خرما و انگور، زكات را جمع آوري كند و اگر از پرداختن زكات كه حقّ محرومان است خودداري نمايند مي تواند به زور از آنها بگيرد.

مسأله 1597 هرگاه زراعت يا باغي را قبل از واجب شدن زكات خريداري كند زكات بر عهده مالك جديد است و اگر بعد از آن كه زكات واجب شده بخرد، زكات بر عهده فروشنده يعني مالك قديم است.

مسأله 1598 هرگاه انسان گندم و جو، يا خرما، يا انگور را بخرد و بداند فروشنده زكات آن را داده زكات بر او واجب نيست و اگر شك كند باز چيزي بر او لازم نيست، ولي اگر بداند زكات آن را نداده است، معامله نسبت به مقدار زكات باطل است مگر اين كه حاكم شرع اجازه دهد، در اين صورت قيمت مقدار زكات را از فروشنده مي گيرد و اگر اجازه ندهد زكات را از خريدار خواهد گرفت و در صورتي كه خريدار قيمت آن را به فروشنده داده مي تواند از او پس بگيرد.

مسأله 1599 اگر وزن گندم و جو و خرما و كشمش موقعي كه هنوز تر است به حدّ نصاب برسد و بعد از خشك شدن كمتر از اين مقدار شود زكات آن واجب نيست.

مسأله 1600 اگر رطب و انگور را پيش از خشك شدن مصرف كند يا به فروش رساند، در صورتي زكات آن واجب است كه خشك شده آنها به اندازه نصاب باشد.

مسأله 1601 غلاّتي كه زكات آنها را داده، اگر چند سال هم نزد

ص: 339

او بماند زكات ندارد.

مسأله 1602 مقدار زكات گندم و جو و خرما و انگور در صورتي كه از آب باران، يا قنات و نهر و سد و يا رطوبت زمين مشروب شود، ده يك است و اگر با آب چاههاي عميق و نيمه عميق و كم عمق، يا به وسيله دلو و دست و حيوان از چاه يا رودخانه آب بكشد و آن را مشروب سازد زكات آن بيست يك است.

مسأله 1603 اگر زراعتي با آب باران و آب چاه آبياري شود، چنانچه يكي از آنها بقدري كم باشد كه به حساب نيايد، بايد مطابق آن كه غالباً مشروب شده زكات بدهد، ولي اگر از هر دو به مقدار قابل توجهي مشروب شده است، مثلاً نصف يا ثلث مدّت با آب باران و بقيّه با آب چاه مشروب شده بايد زكات آن را نيمي به حساب ده يك و نيمي به حساب بيست يك بدهد.

مسأله 1604 اگر نداند كه آبياري با آب باران بوده يا با آب چاه و مانند آن، فقط بيست يك بر او واجب است.

مسأله 1605 هرگاه زراعت با آب باران و نهر مشروب شود و احتياجي به آب چاه نداشته باشد امّا با آن نيز آبياري گردد و اين كار تاثيري در محصول نداشته باشد زكات آن ده يك است و اگر بعكس با آب چاه آبياري شود و آب باران بر آن ببارد امّا تأثيري نگذارد زكات آن بيست يك است.

مسأله 1606 هرگاه زراعتي را با آب چاه آبياري كنند و در زمين مجاور آن زراعتي باشد كه از رطوبت آن زمين استفاده كند و

ص: 340

محتاج به آبياري نشود زكات زراعتي كه با آب چاه آبياري شده، بيست يك و زكات زراعتي كه مجاور آن است ده يك مي باشد.

مسأله 1607 بنابر احتياط واجب مخارجي را كه براي زراعت كرده از حاصل كسر نكند، همچنين قيمت تخمي را كه براي زراعت پاشيده است.

مسأله 1608 هرگاه درخت انگور يا خرما را بخرد قيمت آن مسلّماً جزءِ مخارج نيست و اگر خرما يا انگور را پيش از رسيدن بخرد احتياط واجب آن است كه پول آن را نيز از محصول كم نكند، همچنين پولي را كه براي خريد زمين مي دهد جزءِ مخارج نيست.

مسأله 1609 اگر انسان در چند شهر كه فصل آنها با يكديگر اختلاف دارد، يعني زراعت و ميوه آنها در يك وقت به دست نمي آيد، گندم يا جو يا خرما و انگور داشته باشد، همه آنها محصول يك سال حساب مي شود و چنانچه چيزي كه اوّل مي رسد به اندازه نصاب باشد بايد زكات آن را بدهد و زكات بقيّه را هر وقت به دست آيد مي پردازد و اگر آنچه اوّل مي رسد به اندازه نصاب نباشد، صبر مي كند تا بقيّه آن برسد، اگر روي هم رفته به مقدار نصاب شود زكات آن واجب است.

مسأله 1610 اگر درخت خرما يا انگور در يك سال دو مرتبه ميوه دهد چنانچه روي هم به مقدار نصاب باشد، زكات آن را بنابر احتياط واجب بايد بدهد.

مسأله 1611 اگر زكات خرما يا كشمش بر او واجب باشد نمي تواند زكات را از رطب تازه يا انگور بدهد (ولي مي تواند رطب تازه يا انگور

ص: 341

را به مستحق بفروشد بعد بدهي او را از باب زكات حساب كند) امّا اگر بخواهد رطب يا انگور را قبل از خشك شدن بفروشد مي تواند زكات آن را از خودش بدهد.

مسأله 1612 هرگاه كسي از دنيا برود در حالي كه زكات واجب بر ذمّه اوست و هم بدهي به مردم دارد، اوّل بايد تمام زكات را از مالي كه زكات آن واجب شده بدهند بعد دين او را ادا كنند و اين در صورتي است كه مالي كه زكات به آن تعلّق گرفته موجود باشد.

مسأله 1613 هرگاه كسي كه بدهكار است و زراعتي نيز دارد فوت كند و ورثه پيش از آن كه زكات زراعت واجب شود دين او را از اموال ديگري بدهند،هركدام از ورثه سهمش به اندازه زكات برسد بايد زكات را بدهد امّا اگر دين او را قبل از واجب شدن زكات نپردازند، چنانچه مال ميّت فقط به اندازه دين است زكات واجب نمي شود.

مسأله 1614 اگر محصول زراعت او خوب و بد دارد بايد زكات هر كدام را از خود آن بدهد و يا قيمتش را حساب كند و نمي تواند زكات همه را از جنس بد بدهد و اگر همه را از خوب بدهد بهتر است.

شرعي است كه 3 مثقال معمولي مي شود، يعني اگر 3 مثقال به 15 مثقال اضافه شود بايد زكات تمام 18 مثقال را از قرار دو و نيم درصد بدهد و اگر كمتر از 3 مثقال اضافه شود فقط زكات 15 مثقال واجب است و زيادي آن زكات ندارد، همچنين هر چه بالا رود، يعني اگر 3 مثقال اضافه شود بايد زكات تمام آن را بدهد و اگر كمتر اضافه شود مقدار اضافه زكات ندارد.

مسأله 1616 نقره نيز دو نصاب دارد:

نصاب اوّل 105 مثقال معمولي است كه اگر به آن مقدار برسد و شرايط ديگر در آن جمع باشد بايد چهل يك آن را (دو و نيم درصد) به عنوان زكات بپردازد و اگر به اين مقدار نرسد زكات آن واجب نيست.

نصاب دوم 21 مثقال است، يعني اگر 21 مثقال به 105 مثقال اضافه شود بايد زكات تمام 126 مثقال را بدهد و هرگاه كمتر از 21 مثقال اضافه شود فقط زكات 105 مثقال واجب است و زيادي زكات ندارد، همچنين هر قدر بالا رود، ولي براي آسان شدن حساب اگر انسان دو و نيم درصد از طلا و نقره كه دارد بدهد زكاتي را كه بر او واجب بوده داده، گاهي هم بيشتر از مقدار واجب داده است.

مسأله 1617 به طلا و نقره همه سال زكات تعلّق مي گيرد، يعني اگر انسان زكات مقدار طلا يا نقره را بدهد و سال بعد نيز شرايط در او جمع باشد بايد دوباره زكات آن را بدهد، تا زماني كه از حد نصاب بيفتد، ولي در خمس چنين نيست، يعني اگر مال را

ص: 343

يك بار خمس دادند ديگر خمس به آن تعلّق نمي گيرد، مگر اين كه اضافه شود، همچنين گندم وجو و كشمش و خرما يك بار بيشتر زكات ندارد.

مسأله 1618 يكي ديگر از شرايط واجب شدن زكات طلا و نقره اين است كه «داراي سكّه» باشد و معامله با آن رواج داشته باشد، بنابر اين سكّه هايي كه رواج معامله ندارد زكات به آن تعلّق نمي گيرد.

مسأله 1619 احتياط مستحب آن است كه از ساير پولهاي رايج مانند اسكناس اگر شرايط ديگر در آن جمع باشد زكات بدهند.

مسأله 1620 هرگاه طلا و نقره سكّه دار رايج را زنها به صورت زينت آلات درآورند و براي زينت از آن استفاده كنند زكات ندارد و هر گاه كسي داراي مقداري طلا و نقره است، امّا هيچ كدام از آن دو به اندازه نصاب نيست زكات بر او واجب نمي باشد، هر چند قيمت مجموع آن به حدّ نصاب برسد.

مسأله 1621 شرط ديگر آن است كه انسان يك سال تمام مالك مقدار نصاب باشد و اگر وارد ماه دوازدهم شود احتياط آن است كه زكات آن را بدهد، امّا اگر قبل از گذشتن يازده ماه آن را بفروشد، يا از نصاب بيفتد، يا در اختيار او نباشد، زكات به آن تعلّق نمي گيرد، همچنين اگر آن را با چيز ديگري عوض نمايد، يا آنها را آب كند و از صورت سكّه خارج سازد، امّا اگر سكّه هاي طلا و نقره را به سكّه هاي طلا و نقره ديگري عوض كند احتياط واجب آن است كه زكات آن را بپردازد.

مسأله 1622 اگر كسي به قصد

ص: 344

فرار از زكات، طلا و نقره را تبديل نمايد، يا آنها را آب كند، زكات به او تعلّق نمي گيرد، ولي از خير و سعادتي محروم شده و احتياط مستحب آن است كه زكات آن را بدهد.

مسأله 1623 هرگاه طلا و نقره اي كه دارد جنس خوب و بد يا عيار كم و زياد داشته باشد، زكات هركدام را از همان مي دهد، ولي بهتر آن است كه زكات همه را از نوع مرغوب بدهد.

مسأله 1624 هرگاه طلا و نقره بيش از اندازه معمول فلزّ ديگري مخلوط دارد بطوري كه به آن طلا و نقره نگويند، اگر خالص آن به اندازه نصاب برسد بايد زكات آن را بدهد و چنانچه شك دارد كه به اندازه نصاب هست يا نيست زكات واجب نيست، ولي اگر مي تواند آن را امتحان كند احتياط واجب آن است كه امتحان كند.

نصاب دارد:

1 (40) گوسفند و زكات آن يك گوسفند است، و كمتر از آن زكات ندارد.

2 (121) گوسفند و زكات آن دو گوسفند است.

3 (201) گوسفند و زكات آن سه گوسفند است.

4 (301) گوسفند و زكات آن چهار گوسفند است.

5 (400) گوسفند و بالاتر، كه بايد براي هر صد تاي آنها يك گوسفند بدهد و مقداري كه از صد تا كمتر است زكات ندارد و ميان دو نصاب نيز زكات نيست، يعني اگر گوسفندان به (40) رسيده است تا به نصاب دوم كه (121) گوسفند است نرسد، فقط يك گوسفند مي دهد و همچنين در نصابهاي بعد.

مسأله 1629 لازم نيست زكات را از خود گوسفندان بدهد، بلكه اگر گوسفند ديگري بدهد جايز است و همچنين مي تواند به جاي گوسفند و گاو و شتر پول آنها را بدهد، مگر آن كه دادن خود حيوان براي مستحق مفيدتر باشد در اين صورت احتياط آن است كه خود آن را بدهد.

همان 40 گاو را مي دهد، و هرگاه به 60 رسيد بايد دو گوساله كه لااقل داخل سال دوم شده بدهد، همين طور هرچه افزايش يابد آنها را سي سي، يا چهل چهل، و يا اگر ممكن است با 30 و 40 حساب كند و مطابق دستور بالا عمل نمايد، امّا بايد طوري حساب كند كه چيزي باقي نماند، يا اگر مي ماند از 9 بيشتر نباشد، مثلاً كسي كه 70 رأس گاو دارد بايد به حساب 30 و 40 حساب كند و هر كدام را مطابق دستور بالا زكات بدهد و كسي كه 80 رأس گاو دارد با حساب چهل چهل حساب كند.

و بالاتر از آن است كه بايد يا چهل چهل حساب كند و براي هر 40 شتر يك شتر بدهد كه داخل سال سوم شده باشد، يا پنجاه پنجاه حساب كند و براي هر پنجاه شتر يك شتر بدهد كه داخل سال چهارم شده باشد و يا با چهل و پنجاه حساب كند، ولي در اين جا نيز بايد طوري حساب كند كه چيزي باقي نماند و يا اگر باقي مي ماند از 9 شتر بيشتر نباشد و شتر زكات بايد حتماً ماده باشد.

مسأله 1632 مابين دو نصاب زكات ندارد، يعني اگر از نصاب اوّل كه 5 شتر است بگذرد تا به نصاب دوم كه 10 شتر است نرسيده، فقط زكات 5 شتر را مي دهد، همچنين در نصابهاي بعد.

مسأله 1633 هرگاه گوسفند و گاو و شتر به مقدار نصاب برسد زكات آن واجب است خواه همه آنها نر باشد يا ماده يا بعضي نر و بعضي ماده.

مسأله 1634 بز و ميش و شيشك در زكات با هم فرق ندارد و همچنين انواع شتر، گاو و گاوميش نيز يك جنس حساب مي شود.

مسأله 1635 گوسفندي را كه براي زكات مي دهد احتياط واجب آن است كه حدّاقل سال اوّل آن تمام شده باشد اگر بز مي دهد دوسال آن تمام شده باشد.

مسأله 1636 گوسفندي را كه براي زكات مي دهد اگر قيمتش از گوسفندهاي ديگر او كمتر باشد اشكال ندارد، ولي مستحبّ است گوسفندي كه قيمتش بيشتر است بدهد، يا لااقل حدّ وسط را در نظر بگيرد و همچنين در گاو و شتر.

مسأله 1637 اگر چند نفر باهم شريك

ص: 348

باشند هر كدام سهمش به حدّ نصاب برسد بايد زكات را بدهد.

مسأله 1638 اگر يك نفر در چند جا گوسفند يا گاو و شتر دارد و روي هم رفته به حدّ نصاب برسد، بايد زكات آن را بدهد و اگر گاو و گوسفند و شتر مريض و معيوب هم باشند زكاتشان واجب است.

مسأله 1639 اگر همه گوسفندان و گاو و شترها سالم و بي عيب و جوان باشد نمي تواند زكات آنها را از مريض يا معيوب و پير بدهد، بلكه اگر بعضي سالم و بعضي مريض، دسته اي معيوب و دسته اي بي عيب، مقداري پير و مقداري جوان باشد، احتياط واجب آن است كه براي زكات، سالم و بي عيب و جوان را انتخاب كند، ولي اگر همه آنها مريض يا معيوب يا پير باشند مي تواند زكات را از خود آنها بدهد.

مسأله 1640 كسي كه زكات حيوان بر او واجب است اگر زكات را از مال ديگرش بدهد تا وقتي كه شماره آنها از نصاب كم نشده همه سال بايد زكات بدهد و هرگاه از نصاب افتاد ديگر زكات واجب نيست و اگر پيش از تمام شدن ماه يازدهم حيوان را با چيز ديگر عوض كند، زكات بر او واجب نيست، ولي اگر آن حيوانات را با گاو و گوسفند و شتر ديگري عوض كند، مثلاً 40 گوسفند بدهد و 40 گوسفند ديگر بگيرد احتياط واجب آن است كه زكات آن را بپردازد.

خود و عيالاتشان را ندارند. تفاوت فقير و مسكين در اين است كه فقير روي سؤال از كسي ندارد، امّا مسكين نيازمندي است كه روي سؤال دارد، كساني كه صنعت و ملك و سرمايه و كسبي دارند كه زندگي آنها را اداره نمي كند فقير محسوب مي شوند و كمبود زندگي خود را مي توانند از زكات بگيرند.

3 كسي كه از طرف امام يا نايب او مأمور جمع آوري زكات يا نگهداري يا رسيدگي به حساب آن و يا رساندن آن به امام و نايب او، يا رساندن به مصارف لازم هستند مي توانند به اندازه زحمتي كه مي كشند از زكات استفاده كنند.

4 افراد ضعيف الايماني كه با گرفتن زكات تقويت مي شوند و تمايل به اسلام پيدا مي كنند.

5 خريدن برده ها و آزاد كردن آنها.

6 اشخاص بدهكاري كه نمي توانند قرض خود را ادا كنند.

7 «سبيل اللّه» يعني كارهايي مانند ساختن مسجد كه منفعت ديني عمومي دارد و همچنين مدارس علوم ديني، مراكز تبليغاتي، اعزام مبلّغين، نشر كتابهاي مفيد اسلامي و خلاصه آنچه براي اسلام نفع داشته باشد به هر نحو كه باشد، مخصوصاً جهاد در راه خدا.

8 «ابن السّبيل» يعني مسافري كه در سفر مانده و محتاج شده كه به مقدار نيازش مي تواند از زكات استفاده كند، هر چند در محلّ خود غني و بي نياز باشد.

مسأله 1642 فقير يا مسكين بنابر احتياط واجب نمي تواند بيش از مخارج سال خود و عيالاتش را از زكات بگيرد و اگر كسري دارد تنها به اندازه كسري خود مي تواند بگيرد.

مسأله 1643 صنعتگر يا

ص: 350

كارگري كه درآمد او از مخارج سالش كمتر است مي تواند كسري مخارجش را از زكات بگيرد و لازم نيست ابزار كار يا سرمايه و ملك خود را به مصرف مخارج برساند.

مسأله 1644 شخص نيازمند مي تواند مركب سواري مورد نياز و همچنين خانه اي كه به آن احتياج دارد وسرمايه لازم براي كسب و كار را از زكات تهيّه كند و در اين قسمت بايد به آن مقدار كه براي نياز و حفظ آبروي او لازم است قناعت كند.

مسأله 1645 كسي كه مي تواند با ياد گرفتن صنعت يا كارهاي ديگر زندگي خود را اداره كند، بايد ياد گيرد تا نيازي به زكات نداشته باشد، ولي تا زماني كه مشغول ياد گرفتن است مي تواند زكات بگيرد.

مسأله 1646كساني كه مشغول فراگرفتن علم واجب هستند مي توانند از زكات استفاده كنند، همچنين قضّات و مجريان حدود و مانند آنها.

مسأله 1647 كسي كه زكات بر ذمّه دارد و از فقيري طلبكار است، مي تواند طلب خود را از باب زكات حساب كند، حتّي اگر فقير بدهكار از دنيا برود مي تواند بدهي او را از زكات محسوب دارد، امّا اگر چيزي از خود گذاشته كه به اندازه بدهي اوست بنابر احتياط واجب نمي توان بدهي او را از زكات حساب كرد.

مسأله 1648 كسي كه فقير بودنش معلوم نيست نمي توان به او زكات داد، ولي اگر از ظاهر حالش گمان پيدا شود كه فقير است، زكات دادن به او جايز است، همچنين اگر افراد مورد اعتماد خبر دهند كه او فقير مي باشد.

مسأله 1649 لازم نيست به فقير بگويند كه

ص: 351

اين مال زكات است، بلكه مي توان زكات را به صورت هديه به او داد (البته بطوري كه دروغ نشود) ولي در هر حال بايد قصد زكات كند.

مسأله 1650 اگر به گمان اين كه كسي فقير است زكات به او دهد بعد بفهمد فقير نبوده، يا از روي ندانستن مسأله به كسي كه فقير نيست زكات بدهد، چنانچه چيزي را كه به او داده باقي باشد مي تواند پس بگيرد و به مستحق بدهد و اگر از بين رفته هرگاه كسي كه آن چيز را گرفته مي دانسته يا احتمال مي داده كه زكات است بايد عوض آن را بدهد و او نيز به مستحق برساند، ولي اگر به غير عنوان زكات داده نمي تواند چيزي از او بگيرد و در هر حال چنانچه در تشخيص مستحق كوتاهي نكرده باشد لازم نيست دوباره از مال خود بپردازد.

مسأله 1651 كسي كه بدهكار است و نمي تواند بدهي خود را بدهد، مي تواند براي دادن قرض خود زكات بگيرد، هر چند مخارج سال خود را داشته باشد، به شرط اين كه مالي را كه قرض كرده در معصيت خرج نكرده باشد.

مسأله 1652 مسافري كه خرجي او تمام شده، يا اموالش به سرقت رفته، يا مركبش از كار افتاده، چنانچه سفر او سفر معصيت نباشد و نتواند با فروختن چيزي يا قرض كردن مالي خود را به مقصد برساند، مي تواند زكات بگيرد، هر چند در وطن خود فقير نباشد و لازم نيست بعد از رسيدن به وطن مقداري را كه از باب زكات گرفته برگرداند، ولي اگر بعد از رسيدن به وطن چيزي از

ص: 352

زكات زياد آمده باشد بايد آن را به حاكم شرع بدهد و بگويد زكات است.

همسرش را نمي پردازد، ولي زن مي تواند از طريق حاكم شرع يا غير او حقّ خود را بگيرد، چنين زني نمي تواند از زكات استفاده كند.

مسأله 1660 زن مي تواند به شوهر فقير خود زكات دهد، هر چند شوهر زكات را بگيرد و صرف مخارج آن زن و اولادش كند.

مسأله 1661 چهارم زكات گيرنده از سادات نباشد، مگر اين كه زكات دهنده هم از سادات باشد، ولي اگر خمس و ساير وجوهات كفايت مخارج آنها را نكند و ناچار به گرفتن زكات باشند، مي توانند از غير سيّد زكات بگيرند، امّا احتياط واجب آن است كه فقط به مقدار مخارج روزانه بگيرند.

او را بدهد همين اندازه كه مالك نيّت داشته باشد كافي است، خواه وكيل نيّت كند يا نه، ولي اگر مالك نيّت زكات را نكرده بلكه وكالت در همه چيز به او داده بايد وكيل نيّت كند.

مسأله 1665 اگر مالك يا وكيل او بدون قصد قربت، زكات را به فقير دهد و پيش از آن كه مال از بين برود خود مالك نيّت قربت كند، زكات حساب مي شود.

مسأله 1666 هرگاه زكات را به ميل خود نپردازد حاكم شرع مي تواند به اجبار از او دريافت دارد و زكات محسوب مي شود و نيّت قربت در اينجا ساقط است، ولي احتياط آن است كه حاكم شرع قصد قربت كند.

چيز ديگري به جاي آن بگذارد.

مسأله 1671 اگر از زكاتي كه كنار گذاشته منفعتي حاصل شود، مثلاً گوسفندي باشد كه برّه بياورد، آن نيز جزء مال زكات است.

مسأله 1672 اگر موقعي كه زكات را كنار گذارده مستحقّي حاضر باشد بهتر است زكات را به او بدهد، مگر اين كه كسي را در نظر داشته باشد كه از او اولي باشد.

مسأله 1673 هنگامي كه حاكم شرع مبسوط اليد است يعني مي تواند احكام اسلام را اجرا نمايد احتياط واجب آن است كه زكات را به او دهند، يا به اجازه او مصرف كنند و اقدام اشخاص به تقسيم آن بدون اذن حاكم شرع در اين صورت اشكال دارد.

مسأله 1674 اگر با عين مالي كه براي زكات كنار گذاشته، براي خودش تجارت كند صحيح نيست، ولي اگر با اجازه حاكم شرع باشد صحيح است ومنافع آن مال زكات است.

مسأله 1675 قبل از آن كه زكات بر انسان واجب شود نمي تواند چيزي از باب زكات به فقير دهد، ولي مي تواند به او قرض دهد و بعد از آن كه زكات بر او واجب شد حساب كند.

مسأله 1676 فقيري كه مي داند زكات بر شخصي واجب نشده، نمي تواند چيزي از باب زكات از او بگيرد و اگر بگيرد و پيش او تلف شود ضامن است، امّا اگر آن فقير به فقر خود باقي باشد مي توان بدهي او را بعداً جهت زكات حساب كرد.

مسأله 1677 مستحبّ است زكات گوسفند و گاو و شتر را به نيازمندان آبرومند بدهند و نيز مستحبّ است در دادن زكات خويشاوندان را بر ديگران

ص: 356

و اهل كمال و علم را بر غير آنان و كساني را كه اهل سؤال نيستند بر اهل سؤال مقدّم دارند.

مسأله 1678 بهتر است زكات واجب را آشكارا و صدقه مستحبّي را مخفي بدهند.

مسأله 1679 هرگاه زكات بر كسي واجب شود، ولي در آن محل مستحقّي نباشد، چنانچه اميد نداشته باشد كه بعداً در آنجا مستحقّي پيدا كند بايد زكات را به محلّ ديگري ببرد و به مصرف برساند و بنابراحتياط واجب مخارج حمل و نقل به محلّ ديگر به عهده خود او است، ولي اگر زكات تلف شود، ضامن نيست.

مسأله 1680 اگر در محلّ خودش مستحق پيدا شود، با اين حال مي تواند زكات را به محلّ ديگري ببرد؛ ولي مخارج آن بر عهده خود اوست و اگر زكات تلف شود بنابر احتياط واجب ضامن است، هرچند با اجازه حاكم شرع باشد.

مسأله 1681 اجرت وزن كردن گندم و جو و مانند آن، كه براي زكات مي دهد بر خود اوست.

مسأله 1682 احتياط واجب آن است كه به هر فقير از زكات نصاب اوّل نقره (يعني به اندازه دو مثقال و 15 نخود) كمتر ندهد و اگر از چيز ديگر مانند گندم و جو زكات مي دهد نيز قيمت آن كمتر از اين مقدار نباشد.

مسأله 1683 مكروه است انسان از مستحق بخواهد كه زكاتي را كه به او داده به خودش بفروشد، ولي اگر مستحق بخواهد زكاتي را كه گرفته تبديل به پول كند، كسي كه زكات را به او داده بر ديگران مقدّم است.

مسأله 1684 هرگاه شك كند كه زكات واجب را پرداخته يا نه، بايد بدهد،

ص: 357

هر چند شكّ او مربوط به زكات سالهاي گذشته است.

مسأله 1685 فقير حق ندارد زكات را به كمتر از مقدار آن صلح كند، يا چيزي را گرانتر از قيمت آن به عنوان زكات بپذيرد، يا زكات را از مالك گرفته و به خودش ببخشد، حتّي اگر كسي زكات زيادي بدهكار است و فقير شده و نمي تواند زكات را ادا كند بر ذمّه او مي ماند، مانند بدهي هاي ديگرش و گرفتن و بخشيدن به او اشكال دارد.

مسأله 1686 انسان مي تواند از زكات، كتابهاي ديني و علمي و قرآن و دعا و ساير كتبي كه در پيشرفت هدفهاي اسلامي مؤثّر است بخرد و وقف نمايد، خواه وقف عموم كند، يا وقف اشخاص خاص، حتّي مي تواند بر اولاد خود و كساني كه واجب النّفقه او هستند وقف كند، ولي نمي تواند از زكات املاكي بخرد و بر اولاد خود وقف نمايد.

مسأله 1687 شخص فقير مي تواند براي رفتن به حج و زيارت و مانند آن، زكات بگيرد، ولي اگر به مقدار خرج سالش زكات گرفته باشد گرفتن زكات براي زيارت و مانند آن اشكال دارد.

مسأله 1688 اگر مالك كسي را وكيل كند كه زكات مال او را بدهد چنانچه ظاهر عبارتش اين باشد كه به ديگران بدهد، خود وكيل نمي تواند چيزي از آن را بردارد، هرچند مستحق باشد، ولي اگر ظاهر عبارت عام است، خودش نيز مي تواند استفاده كند.

مسأله 1689 هرگاه كسي گوسفند و گاو و شتر يا طلا و نقره را از باب زكات به اندازه نيازش بگيرد، اگر به مقدار نصاب باشد و اتّفاقاً سال

ص: 358

بر آن بگذرد بايد زكات آن را بدهد.

مسأله 1690 هرگاه دو نفر در مالي كه زكات آن واجب شده باهم شريك باشند و يكي از آنان سهم زكات خود را بدهد و بعد مال را تقسيم كند، تصرّف او در سهم خودش اشكال ندارد، هر چند ديگري سهم زكاتش را نداده است.

مسأله 1691 هرگاه كسي بدهكار خمس يا زكات است و قرض هم دارد و اموالي از باب كفّاره و نذر و مانند آن بر او نيز واجب شده، چنانچه نتواند همه آنها را بپردازد، اگر عين مالي كه خمس يا زكات بر آن واجب شده از بين نرفته است بايد خمس و زكات را مقدم دارد و اگر از بين رفته، احتياط اين است كه حقّ مردم را مقدّم دارد و اگر چنين كسي از دنيا برود و مال او براي همه اينها كافي نباشد به همين ترتيب عمل كنند.

و مي تواند زكات فطره بگيرد.

مسأله 1694 انسان بايد فطره كساني را كه قبل از غروب شب عيد فطر نان خور او حساب مي شوند بدهد، خواه بزرگ باشند يا كوچك، مسلمان باشند يا كافر، واجب النّفقه باشند يا غير واجب النّفقه، نزد او زندگي كنند يا در جاي ديگر.

مسأله 1695 اگر كسي را كه نان خور اوست و در شهر ديگر زندگي مي كند وكيل نمايد كه از مال او فطره خودش را بپردازد، چنانچه اطمينان و وثوق داشته باشد كه فطره را مي دهد كافي است.

مسأله 1696 ميهماني كه پيش از غروب شب عيد فطر با رضايت صاحب خانه وارد شده و نان خور او محسوب مي شود (يعني تصميم دارد مدّتي نزد او بماند) دادن زكات فطره او نيز واجب است، امّا اگر فقط براي شب عيد دعوت شده فطره او بر ميزبان واجب نيست و در صورتي كه بدون رضايت صاحب خانه باشد نيز بنابر احتياط واجب فطره او را بدهد، همچنين فطره كسي كه انسان را مجبور كرده است كه خرجي او را بپردازد.

مسأله 1697 اگر پيش از غروب، بچّه بالغ شود، يا ديوانه عاقل گردد، يا فقير غني شود، بايد زكات فطره را بدهد، ولي اگر بعد از غروب باشد زكات فطره بر او واجب نيست، هر چند مستحبّ است اگر تا پيش از ظهر روز عيد شرايط حاصل شود زكات فطره را بدهد.

مسأله 1698 مستحبّ است شخص فقيري كه فقط به اندازه يك صاع (تقريباً سه كيلو) گندم يا مانند آن دارد زكات فطره را بدهد و چنانچه عيالاتي داشته باشد و بخواهد

ص: 360

فطره آنها را بپردازد، مي تواند آن يك صاع را به قصد فطره به يكي از آنان بدهد و او هم با همين قصد به ديگري مي دهد، تا نفر آخر و بهتر است بعداً آن را به كسي بدهند كه از خودشان نباشد و اگر يكي از آنها صغير است وليّ او به جاي او بگيرد و بعد به شخص ديگري دهد.

مسأله 1699 هرگاه بعد از غروب شب عيد فطر بچّه دار شود، يا كسي نان خور او گردد مستحبّ است فطره او را بپردازد، ولي واجب نيست.

مسأله 1700 اگر انسان نان خور كسي باشد، ولي قبل از غروب نان خور ديگري شود، زكات فطره او بر عهده شخص دوم است، مثل اين كه دختر پيش از غروب به خانه شوهر رود كه شوهرش بايد فطره او را بدهد.

مسأله 1701 اگر زكات فطره انسان بر ديگري واجب باشد، بر خود او واجب نيست، ولي اگر كسي كه بر او واجب است نپردازد احتياط واجب آن است كه اگر مي تواند خودش بدهد.

مسأله 1702 هرگاه فطره انسان بر ديگري واجب باشد اگر خودش آن را بپردازد از او ساقط نمي شود، مگر اين كه با اذن و اجازه طرف باشد.

مسأله 1703 زني كه شوهرش مخارج او را نمي دهد و نان خور ديگري است فطره اش بر عهده كسي است كه نان خور او مي باشد و اگر زن غني است و از مال خود خرج مي كند بايد شخصاً فطره را بدهد.

مسأله 1704 كسي كه سيّد است نمي تواند زكات فطره از غير سيّد بگيرد.

مسأله 1705 طفل

ص: 361

شير خواري كه از مادر يا دايه شير مي خورد، فطره او بر كسي است كه مخارج مادر يا دايه را مي پردازد و اگر از اموال خود آن طفل خرجش را بردارند فطره او بر كسي واجب نيست، نه بر خودش و نه بر ديگري.

مسأله 1706 هرگاه كسي مخارج عيالاتش را از مال حرام بدهد واجب است فطره آنها را از مال حلال بدهد.

مسأله 1707 هرگاه انسان كسي را اجير كند و شرط نمايد كه مخارج او را نيز بدهد (مانند خدمتكار) بايد فطره او را هم بدهد، ولي در مورد كارگراني كه مخارج آنها بر عهده صاحب كار است و اين مخارج جزئي از مزد آنها محسوب مي شود، فطره آنها بر صاحب كار واجب نيست، همچنين در ميهمانخانه ها و مانند آن،كه معمول است كاركنان غذاي خود را در همان جا مي خورند و اين در حقيقت جزء حقوق آنها محسوب مي شود، فطره آنها بر خودشان است، نه بر صاحب كار.

مسأله 1708 مخارج سربازها در سربازخانه ها يا ميدان جنگ بر عهده دولت است، ولي فطره آنها بر دولت واجب نيست و اگر شرايط در خودشان جمع است بايد زكات فطره خود را بدهند.

مسأله 1709 هرگاه كسي بعد از غروب روز آخر ماه از دنيا برود، بايد فطره او و عيالاتش را از مالش بدهند، ولي اگر پيش از غروب بميرد واجب نيست و در صورتي كه عيالاتش داراي شرايط وجوب فطره هستند خودشان بايد زكات فطره را بپردازند.

كه مسلمان و شيعه دوازده امامي باشند و به اطفال شيعه كه نيازمند هستند نيز مي توان فطره داد، خواه به مصرف آنها برسانند يا از طريق وليّ طفل به آنها تمليك كنند.

مسأله 1711 فقيري كه فطره مي گيرد لازم نيست عادل باشد، ولي احتياط واجب آن است كه به شرابخوار و كسي كه آشكارا معصيت كبيره مي كند فطره ندهند و همچنين به كساني كه فطره را در معصيت خداوند مصرف مي كنند.

صورتي كه گيرنده فطره مي دانسته آنچه را گرفته زكات فطره است، بايد عوض آن را بدهد و در غير اين صورت عوض بر او واجب نيست و اگر دهنده فطره در تحقيق حال فقير كوتاهي نكرده باشد بر او هم چيزي نيست.

مسأله 1717 به كسي كه ادّعاي احتياج مي كند نمي توان زكات فطره داد، مگر آن كه اطمينان حاصل گردد كه او فقير است، يا لااقل از ظاهر حالش گمان پيدا شود و يا بداند سابقاً فقير بوده و رفع فقر او ثابت نشده باشد.

توجّه داشت ملاك، قيمت خرده فروشي در بازار آزاد است نه قيمت عمده فروشي و نرخ رسمي و به تعبير ديگر بايد پولي بدهد كه فقير اگر بخواهد بتواند با آن همان جنس را از بازار بخرد.

مسأله 1722 گندم يا چيز ديگري را كه براي فطره مي دهند بايد مخلوط با خاك و اشياء ديگر نباشد، مگر اين كه بقدري كم باشد كه به حساب نيايد.

مسأله 1723 زكات فطره را از جنس معيوب نمي توان داد، ولي اگر جايي باشد كه آن جنس خوراك غالب آنها محسوب مي شود اشكال ندارد.

مسأله 1724 كسي كه زكات فطره چند نفر را مي دهد لازم نيست همه را از يك جنس بدهد و مي تواند (مثلاً) براي بعضي گندم و براي بعضي جو بدهد.

مسأله 1725 وقت اداي زكات فطره، روز عيد فطر قبل از انجام نماز است؛ بنابراين، كسي كه نماز عيد فطر را مي خواند بايد فطره را پيش از نماز عيد بدهد، ولي اگر نماز عيد را نمي خواند مي تواند تا ظهر روز عيد تأخير بيندازد.

مسأله 1726 اگر دسترسي به فقير ندارد مي تواند مقداري از مال خود را به نيّت فطره جدا كرده و براي مستحقّي كه در نظر دارد يا براي هر مستحق كنار بگذارد و بايد هر وقت كه آن را مي دهد نيّت فطره نمايد.

مسأله 1727 اگر موقعي كه دادن زكات فطره واجب است فطره را ندهد و كنار هم نگذارد احتياط آن است كه بعداً به نيّت «ما في الذّمّه» يعني بدون اين كه قصد ادا و قضا كند فطره را بدهد.

مسأله 1728

ص: 365

مالي را كه به قصد فطره كنار گذارده، نمي تواند آن را با مال ديگري عوض كند، بلكه بايد همان را براي فطره بدهد.

مسأله 1729 هرگاه مالي را كه براي فطره كنار گذاشته از بين برود، چنانچه دسترسي به فقير داشته و كوتاهي كرده بايد عوض آن را بدهد و اگر دسترسي نداشته و در حفظ آن نيز كوتاهي نكرده چيزي بر او نيست.

مسأله 1730 هرگاه انسان مالي دارد كه قيمتش از فطره بيشتر است چنانچه نيّت كند كه مقداري از آن مال براي فطره است اشكال دارد.

مسأله 1731 احتياط واجب آن است كه زكات فطره را در همان محل مصرف كند، مثلاً نمي تواند براي بستگانش كه در شهر ديگري هستند بفرستد، مگر اين كه در آن محل مستحقّي پيدا نشود و هرگاه با وجود مستحق فطره را به جاي ديگري ببرد و تلف شود ضامن است، ولي حاكم شرع مي تواند با توجّه به مصالح نيازمندان اجازه دهد آن را به محلّ ديگري ببرند.

مسأله 1732 همانطور كه قبلاً هم اشاره شد زكات فطره را بنابر احتياط واجب در غير مورد فقرا و مساكين نمي توان مصرف كرد، همچنين نمي توان از آن كارخانه هايي تأسيس كرد و منافع آن را در خدمت نيازمندان گذارد، ولي تهيّه سرمايه از آن براي افراد نيازمند به مقداري كه زندگاني آنها را اداره كند جايز است.

3 با انجام حج، عمل واجب ديگري كه مهمتر از حج است ترك نشود يا كار حرامي كه اهمّيّتش در شرع بيشتر است به جا نياورد. 4 استطاعت و آن به چند چيز حاصل مي شود: 1 داشتن زاد وتوشه راه و آنچه در سفرش به آن محتاج است و مركب سواري مورد نياز، يا مالي كه بتواند به وسيله آن، اينها را به دست آورد. 2 نبودن مانعي در راه و عدم وجود ترس از خطر و ضرر بر جان و عرض و مال خويش، كه اگر راه بسته است يا ترس از خطري وجود دارد حج بر او واجب نيست، ولي اگر راه ديگري دارد هر چند دورتر است لازم است از آن راه به حج رود. 3 توانايي جسماني بر انجام مناسك حج 4 داشتن وقت كافي براي رسيدن به مكّه و انجام مناسك 5 داشتن مخارج كساني كه خرج آنها بر او شرعاً يا عرفاً لازم است. 6 داشتن مال يا كسب و كاري كه بعد از بازگشت بتواند با آن زندگي كند.

او مي بخشد يا در اختيار او مي گذارد كه با آن حج برود و مخارج زن و فرزند او را در اين مدّت نيز مي پردازد بر چنين كسي حج واجب است، هر چند بدهكار باشد و در موقع بازگشت نيز وسيله كافي براي امرار معاش نداشته باشد و قبول كردن چنين هديه اي واجب است، مگر اين كه در آن منّت يا ضرر يا مشقّت غير قابل تحمّلي باشد و اين حج كفايت از حجّ واجب او مي كند.

مسأله 1737 شخص بدهكار هرگاه مخارج حج را داشته باشد ولي با پرداخت بدهي خود توانايي بر حج ندارد چنين كسي مستطيع نيست، مگر اين كه طلبكار عجله اي نداشته باشد و او هم مطمئن باشد كه بعداً قادر به اداء دين است.

مسأله 1738 هرگاه كسي را اجير كنند كه در سفر حج خدمت شخص يا كارواني را كند و به اين صورت حجّ خود را به جا آورد حجّ واجب او حساب مي شود؛ ولي قبول چنين كاري واجب نيست.

مسأله 1739 كسي كه مي تواند با قرض كردن حج به جا آورد، مستطيع نمي باشد و حج بر او واجب نيست؛ ولي اگر چند نفر مخارج حجّ كسي و نفقه عيال او را بپردازند حج بر او واجب مي شود.

مسأله 1740 هركس مي تواند از طرف ديگري براي انجام حج اجير شود، به شرط اين كه از مسائل حج آگاه باشد، خواه قبلاً حج به جا آورده باشد يا نه، ولي اگر خودش نتواند حج را به جا آورد نمي تواند آن را به ديگري واگذار كند مگر به اجازه

ص: 368

صاحب پول.

مسأله 1741 با اجير كردن كسي براي حج از طرف ميّت ذمّه او ادا نمي شود، مگر زماني كه اطمينان حاصل شود او حج را به جا آورده است.

مسأله 1742 جايز است از مال زكات يا سهم امام بگيرند و حج به جا آورند، و اين حج، حج واجب محسوب مي شود.

مسأله 1743 كسي كه نياز به ازدواج دارد و بيش از مخارج آن، پولي براي حج ندارد، مستطيع نيست و حج بر او واجب نمي شود.

مسأله 1744 هرگاه حج بر كسي واجب شود و انجام ندهد و استطاعتش از دست برود بايد به هر طريق كه مي تواند حج را به جا آورد، ولو با قرض گرفتن يا اجير شدن باشد.

مسأله 1745 هرگاه شخص مستطيع حج به جا نياورد سپس توانايي جسماني را از دست بدهد، بطوري كه نا اميد باشد از اين كه خودش حج را به جا آورد، بايد شخص ديگري را از طرف خود به حج بفرستد، امّا هرگاه كسي قدرت مالي پيدا كند ولي بر اثر پيري يا بيماري، توانايي نداشته باشد، حج بر او واجب نيست، ولي احتياط مستحب اين است كه اجير بگيرد.

مسأله 1746 كسي كه حجّ واجب را به جا آورده مستحبّ است دوباره حج به جا آورد، ولي اگر ازدحام بيش از حدّ حجّاج براي كساني كه هنوز حج به جا نياورده اند توليد مزاحمت شديد كند بهتر است موقّتاً از انجام حجّ مستحبّي خودداري نمايند، همچنين در مقام نوبت بندي بهتر است نوبت را به كساني دهند كه حجّ واجب را به جا مي آورند و اگر خانه

ص: 369

خدا فرضاً يك سال از زوّار خالي بماند بر حاكم شرع واجب است عدّه اي را به حج بفرستد هرچند حجّ واجب خود را انجام داده باشند.

مقداري كه معمولاً مورد احتياج او است ياد بگيرد و بر علما واجب است اين احكام را به مردم بياموزند.

هرگاه كسي اقدام به خريدن چيزي كرده و هنوز معامله او تمام نشده ديگري داخل معامله او شود.

را به خودش وامي گذارد. 7 خريد و فروش اعضاي بدن مانند كليه و امثال آن؛ ولي احتياط آن است كه اگر پولي مي خواهند بگيرند در مقابل اجازه برداشتن عضو از بدن شخص دهنده بوده باشد، نه در مقابل خود عضو و اصل اين كار در صورتي جايز است كه براي دهنده توليد خطر نكند. 8 اراضي موات با ثبت دادن ملك كسي نمي شود، و خريد و فروش آن جايز نيست، بلكه بايد آن را احياء كند يعني آماده براي كشت و زرع نمايد.

مسأله 1753 فروختن متنجّس، يعني چيز پاكي كه نجس شده و آب كشيدن آن ممكن است، مانند ميوه و پارچه و فرش اشكال ندارد، ولي اگر مشتري بخواهد آن را براي خوردن يا كارهاي ديگري كه پاك بودن در آن شرط است مصرف كند بايد به او بگويد.

مسأله 1754 هرگاه چيز پاكي مانند روغن كه آب كشيدن آن ممكن نيست نجس شود اگر مصرف آن فقط خوردن است فروختن آن باطل و حرام است، ولي اگر مصرفي دارد كه شرط آن پاك بودن نيست معامله آن صحيح است (مانند نفت نجس).

مسأله 1755 موادّ غذايي و دارويي و امثال آن، كه از كشورهاي غير اسلامي مي آورند اگر نجس بودن آنها قطعي نباشد معامله آنها اشكالي ندارد، مثل اين كه احتمال دهيم شير و پنير و روغن را به وسيله دستگاه مي گيرند.

مسأله 1756 خريد و فروش گوشت و پيه كه از ممالك غير اسلامي مي آورند يا از دست كافر گرفته مي شود باطل است، همچنين چرم بنابر احتياط، ولي اگر بداند كه آنها از حيواني

ص: 373

است كه مطابق دستور شرع يا با نظارت مسلمان ذبح شده اشكال ندارد.

مسأله 1757 گوشت و پيه كه از دست مسلمان گرفته شود خريد و فروشش اشكال ندارد، ولي اگر بداند مسلماني كه آن را از دست كافر گرفته يا از بلاد كفّار آورده تحقيق نكرده كه حيوانش مطابق دستور شرع ذبح شده يا نه، خريد و فروش آن باطل و حرام است (چرم نيز بنابر احتياط همين حكم را دارد)، ولي اگر از مسلماني گرفته كه ظاهراً پايبند شرع است و احتمال مي دهد تحقيق كرده باشد معامله اش صحيح است.

مسأله 1758 خريد و فروش تمام انواع مسكرات حرام و باطل است.

مسأله 1759 خريد و فروش مال غصبي نيز حرام و باطل است و فروشنده بايد پول را به خريدار برگرداند، ولي خريدار حق ندارد آن مال غصبي را به غير صاحبش بدهد و اگر صاحب آن را نمي شناسد بايد به نظر حاكم شرع عمل كند.

مسأله 1760 هرگاه خريدار از اوّل قصدش اين باشد كه پول جنس را ندهد معامله اشكال دارد، همچنين اگر قصدش اين باشد كه از پول حرام بدهد، ولي اگر از اوّل قصدش اين نباشد بعداً از حرام بدهد معامله صحيح است، ولي پول حرامي را كه داده است كفايت نمي كند، بايد مجدّداً از پول حلال بدهد.

مسأله 1761 خريد و فروش آلات لهو و لعب مانند تار و ساز حتّي سازهاي كوچك حرام است، مگر اين كه از آلات مشترك باشد يا بازيچه باشد و از آلات لهو حساب نشود.

مسأله 1762 خريد و فروش راديو و تلويزيون و ساير وسايلي كه داراي

ص: 374

منافع مباح و مشروع قابل ملاحظه است، جايز است، ولي هرگاه چيزي را كه منافع حلال دارد به كسي بفروشند كه آن را قطعاً در حرام مصرف مي كند (مثلاً انگور را به كارخانه شراب سازي بفروشند)، معامله آن حرام است.

مسأله 1763 ساختن و خريد و فروش مجسّمه اشكال دارد، ولي خريد و فروش صابون ومانند آن كه روي آنها شكل مجسّمه يا نقشهاي برجسته است اشكالي ندارد.

مسأله 1764 خريد و فروش چيزهايي كه از قمار يا دزدي يا معاملات باطل به دست آمده، حرام و باطل است و تصرّف در آنها جايز نيست و اگر كسي آن را بخرد بايد به صاحب اصلي اش بازگرداند و اگر صاحب اصلي اش را نمي شناسد به دستور حاكم شرع عمل كند.

مسأله 1765 هرگاه جنس تقلّبي مانند روغني را كه با پيه مخلوط كرده است بفروشد، چنانچه آن را معيّن كرده، مثلاً بگويد اين روغن را مي فروشم مشتري هر زمان متوجّه شد مي تواند معامله را فسخ كند، ولي اگر آن را معيّن نكند، بلكه بگويد فلان مقدار روغن را مي فروشم امّا هنگام تحويل دادن جنس تقلّبي تحويل دهد، مشتري مي تواند آن را پس بدهد و جنس سالم بگيرد.

روايات اسلامي مذمّت از ربا بسيار شده است و از گناهان بسيار بزرگ محسوب مي شود.

كنند باطل و بي اساس است و مبلغ اضافي ربا محسوب مي شود.

مسأله 1769 جنس هايي را كه با وزن و پيمانه نمي فروشند بلكه با عدد و متر مي فروشند مانند تخم مرغ و پارچه و بسياري از ظروف و يا با مشاهده مي فروشند مانند بسياري از حيوانات، اگر تعداد كمتر را به تعداد بيشتر بفروشند اشكال ندارد.

مسأله 1770 جنسهايي كه در بعضي از شهرها با وزن يا پيمانه فروخته مي شود و در بعضي از شهرها با شماره (مانند تخم مرغ كه امروز در بعضي از مناطق با وزن و در بعضي با شماره مي فروشند) هرگاه در شهري كه با وزن يا پيمانه مي فروشند زيادتر بگيرند ربا و حرام است و در شهر ديگر اشكال ندارد.

مسأله 1771 خريد و فروش چيزهايي كه از يك جنس نيست به هر صورت كه باشد مانعي ندارد، مثل اين كه ده كيلو برنج را به بيست كيلو گندم بفروشند.

مسأله 1772 معامله جنسهاي مختلفي كه از يك ريشه گرفته شده است با تفاوت اشكال دارد، مثل اين كه ده كيلو روغن را به بيست كيلو پنير بفروشند، يا به پنجاه كيلو شير، يا پانزده كيلو كره.

مسأله 1773 جو و گندم در ربا يك جنس حساب مي شود، بنابراين نمي توان ده كيلو گندم را با دوازده كيلو جو يا بالعكس معامله كرد، حتّي اگر ده كيلو جو بخرد كه در مقابل آن هنگام خرمن ده كيلو گندم بدهد آن نيز حرام است، زيرا جو را نقد گرفته و بعد از مدّتي گندم را مي دهد و اين مانند آن است

ص: 377

كه زيادي گرفته باشد.

مسأله 1774 در چند مورد ربا گرفتن حرام نيست:

1 ربا گرفتن مسلمانان از كفّاري كه در پناه اسلام نيستند.

2 ربا گرفتن پدر و فرزند از يكديگر.

3 ربا گرفتن زن و شوهر از يكديگر.

البتّه پول يا جنسي را كه او به صغير داده مي تواند از او بگيرد ولي اگر تلف شده عوض آن را نمي تواند بگيرد.

مسأله 1778 هرگاه خريدار يا فروشنده را كه مجبور به معامله كرده اند بعداً رضايت دهد صحيح است و احتياط مستحب آن است كه صيغه معامله را دوباره بخوانند.

مسأله 1779 هرگاه مال كسي را بدون اجازه او بفروشند اگر بعداً راضي شود و اجازه دهد معامله صحيح است.

مسأله 1780 پدر و جدّ پدري طفل (بنابر احتياط واجب) در صورتي حقّ تصرّف و خريد و فروش در اموال طفل را دارند كه براي او مصلحتي داشته باشد، همچنين وصي و حاكم شرع.

مسأله 1781 هرگاه مالي را كه غصب كرده بفروشد و صاحب مال بعداً آن را براي خودش اجازه دهد معامله او صحيح است.

و در عوض آن منافع يك ساله خانه خود را به او واگذار كند. خريدار و فروشنده در تعيين نرخ كالا آزادند، ولي اگر اين آزادي در مواردي سبب فساد و اختلال نظام اقتصادي جامعه اسلامي گردد، حاكم شرع در چنين مواردي مي تواند تعيين نرخ كند و مردم را به آن ملزم سازد.

مسأله 1783 جنسي را كه با ديدن معامله مي كنند، مانند خانه و اتومبيل و بسياري از انواع فرشها، معامله آن بدون مشاهده صحيح نيست.

مسأله 1784 هرگاه جنسي را در شهري با وزن يا پيمانه معامله مي كنند و در شهر ديگر با شماره يا مشاهده، بايد در هر كدام طبق عرف آن محل رفتار نمايند.

مسأله 1785 هرگاه يكي از شروط بالا حاصل نباشد معامله باطل است، ولي اگر خريدار و فروشنده راضي باشند كه در عين باطل بودن معامله در مال يكديگر تصرّف كنند مانعي ندارد.

مسأله 1786 معامله اموال موقوفه باطل است، ولي هرگاه طوري خراب شود كه نتوانند استفاده اي را كه براي آن وقف شده ببرند، مثلاً فرش مسجد طوري پاره شود كه نتوان از آن براي نماز در مسجد استفاده كرد فروش آن اشكالي ندارد، همچنين مصالح كهنه اي كه بعد از تعمير و نوسازي مسجد زياد مي آيد، ولي پس از فروختن بايد پول آن را در همان مسجد به همان مصرف برسانند و اگر ممكن نشود به مصرفي كه به مقصود واقف نزديكتر است و اگر نيازي نباشد در مساجد ديگر مصرف كنند.

مسأله 1787 در وقف خاص هرگاه بين كساني كه مال براي آنان وقف شده چنان اختلافي پيدا شود كه

ص: 380

اگر مال وقف را نفروشند بيم آن مي رود كه فسادي به بار آيد، خوني بريزد يا اموالي تلف شود، در اين صورت مي توانند آن مال را بفروشند و در مصرفي كه به مقصود وقف كننده نزديكتر است صرف نمايند.

مسأله 1788 مالك مي تواند ملكي را كه به ديگري اجاره داده بفروشد و اجاره آن باطل نمي شود و استفاده از آن ملك در مدّت اجاره مال مستأجر است، امّا اگرخريدار نمي دانسته كه آن ملك را اجاره داده اند، يا گمان مي كرده مدّت اجاره كم است، پس از اطّلاع مي تواند معامله را فسخ كند.

بايد قصد انشاء وجود داشته باشد. همچنين شخصيّتهاي حقيقي و حقوقي هر دو مالك مي شوند و مي توانند طرف معامله واقع گردند، بنابراين هر موسّسه خيريّه يا انتفاعي كه تأسيس گردد و داراي شخصيّت حقوقي شود، با اشخاص حقيقي از اين نظر تفاوت نمي كند.

كند و آن را تحويل بگيرد، تحويل دادن خانه و زمين و مانند اينها به اين است كه آن را طوري دراختيار خريدار بگذارند كه بتواند در آن تصرّف كند و تحويل دادن اشياء منقول مانند فرش و لباس به اين است كه آن را طوري در اختيار خريدار بگذارند كه اگر بخواهد به جاي ديگري ببرد مانعي نباشد.

مسأله 1797 در معامله نسيه بايد مدّت كاملاً معيّن باشد و اگر تاريخي براي آن معيّن نكنند معامله باطل است.

مسأله 1798 هرگاه جنسي را نسيه بفروشد قبل از فرا رسيدن مدّت نمي تواند عوض آن را مطالبه كند، ولي اگر مشتري از دنيا برود فروشنده مي تواند طلب خود را از اموال ميّت مطالبه نمايد، هر چند وقت آن نرسيده باشد.

مسأله 1799 هرگاه بعد از فرا رسيدن مدّت، مشتري نتواند پول را بپردازد بايد او را مهلت داد.

مسأله 1800 هرگاه جنسي را بطور نقد با قيمتي معامله كنند و بطور نسيه با قيمتي گرانتر، مثلاً بگويد: اين جنس را نقداً به فلان مقدار مي دهم بطور نسيه ده درصد گرانتر حساب مي كنم و مشتري قبول كند مانعي ندارد و ربا حساب نمي شود.

مسأله 1801 هرگاه كسي جنسي را نسيه بفروشد ولي بعداً مقداري از طلب خود را كم كند و بقيّه را نقد بگيرد اشكال ندارد.

بگويد قبول كردم كافي است، حتّي اگر صيغه اي نخوانند و خريدار به اين قصد پول را بدهد و فروشنده بگيرد صحيح است.

مسأله 1803 هرگاه خود پول را سلف بفروشد و عوض آن را پول بگيرد معامله باطل است، ولي اگر جنسي را سلف بفروشد و عوض آن را پول يا جنس ديگر بگيرد صحيح است، هر چند احتياط مستحب آن است كه هميشه در عوض جنس پول بگيرد نه جنس ديگر.

مسأله 1804 معامله سلف شش شرط دارد: 1 صفات و خصوصيّات جنس را كه در قيمت تأثير دارد بايد معيّن كنند، ولي البتّه دقت زياد لازم نيست، همين قدر كه گفته شود خصوصيّات آن معلوم شده كفايت مي كند؛ به همين جهت، معامله سلف در اجناسي كه نمي توان خصوصيّات آن را معيّن كرد (مانند بعضي از انواع پوست و گوشت و فرش باطل است). 2 پيش از آن كه خريدار و فروشنده از هم جدا شوند، تمام قيمت بايد پرداخته شود و اگر مقداري از قيمت را بدهد معامله به همان مقدار صحيح است، ولي فروشنده مي تواند معامله را فسخ كند. 3 بايد مدّت را كاملاً معيّن كند، مثلاً اگر بگويد اوّل خرمن جنس را تحويل مي دهم (و اوّل خرمن دقيقاً معيّن نباشد)، معامله باطل است. 4 زماني را براي تحويل جنس معيّن كنند كه در آن وقت معمولاً جنس وجود دارد. 5 بنابر احتياط واجب محلّ تحويل جنس را تعيين كنند كه در كدام شهر و كدام منطقه تحويل مي دهند، مگر اين كه از سخنان آنها جاي آن معلوم باشد. 6 بايد وزن يا پيمانه آن را

ص: 384

تعيين كنند، امّا جنسي را كه معمولاً با ديدن معامله مي كنند (مانند بسياري از انواع فرش) اگر با ذكر صفات، سلف بفروشند اشكال ندارد، ولي بايد تفاوت افراد آن بقدري كم باشد كه مردم به آن اهمّيّت ندهند.

و نيم طلاي 14 عيار بدهد، همه اينها حرام و باطل است، ولي فروختن طلا به نقره اشكالي ندارد، چه وزن آنها مساوي باشد يا غير مساوي.

مسأله 1810 در معامله طلا با طلا يا نقره با نقره، بايد فروشنده و خريدار پيش از آن كه از هم جدا شوند جنس و عوض آن را به يكديگر تحويل دهند، اگر تحويل ندهند معامله باطل است و اگر فقط مقداري از آن را تحويل دهند معامله فقط به همان مقدار صحيح است و طرف مقابل مي تواند معامله را فسخ كند.

مواردي كه مي توان معامله را فسخ كرد

مسأله 1811 حقّ به هم زدن معامله را «خيار فسخ» مي گويند و خريدار و فروشنده در يازده صورت مي توانند معامله را فسخ كنند:

1 خيار مجلس: در صورتي كه از مجلس معامله متفرّق نشده باشند.

2 خيار غبن: در صورتي كه يكي از دو طرف مغبون شده باشد.

3 خيار شرط: در صورتي كه شرط كنند كه هر دو يا يكي از آن دو تا مدّت معيّني حقّ فسخ دارد.

4 خيار تدليس: در صورتي كه خريدار يا فروشنده تقلّب كند و مال خود را بهتر از آنچه هست نشان دهد.

5 خيار تخلّف از شرط: در صورتي كه فروشنده يا خريدار شرط كند كاري را براي طرف مقابل انجام دهد، يا جنس طرز مخصوصي باشد، سپس به آن شرط عمل نكند، در اين صورت طرف مقابل مي تواند معامله را فسخ كند.

6 خيار عيب: در صورتي كه يكي از دو جنس يا هر دو معيوب باشد و قبلاً اطّلاع نداشته باشند.

7 خيار

ص: 386

شركت يا خيار تبعّض صفقه: در صورتي كه معلوم شود مقداري از جنسي را كه فروخته اند مال ديگري است كه اگر صاحب آن راضي به معامله نشود خريدار مي تواند معامله را به هم بزند، يا معامله را در مقداري كه مال فروشنده بوده قبول كند و پول بقيّه را پس بگيرد.

8 خيار رؤيت: در صورتي كه فروشنده جنس معيّني را كه مشتري نديده با بيان صفات بفروشد بعد معلوم شود آن طور كه گفته نبوده است، در اين صورت مشتري مي تواند معامله را به هم بزند، همين حكم در مورد عوض نيز وجود دارد.

9 خيار تأخير: در صورتي كه مشتري پول جنسي را كه نقداً خريده تا «سه روز» ندهد و فروشنده هم جنس را تحويل نداده باشد، فروشنده مي تواند معامله را به هم بزند (مگر اينكه مشتري شرط كرده باشد دادن پول را تا مدّت معيّني تأخير بيندازد) و اگر جنسي كه فروخته شده مثل بعضي از ميوه ها و سبزيها باشد كه اگر يك روز بر آن بگذرد ضايع مي شود چنانچه تا شب پول آن را ندهد فروشنده مي تواند معامله را به هم بزند.

10 خيار حيوان: در صورتي كه حيواني را خريده باشد خريدار مي تواند تا سه روز معامله را به هم بزند.

11 خيار تعذّر تسليم: در صورتي كه فروشنده نتواند جنسي را كه فروخته تحويل دهد مشتري مي تواند معامله را فسخ كند.

را مغبون بدانند مي تواند معامله را فسخ كند، اين حكم در صورتي كه فروشنده قيمت جنس را نداند و مغبون شود نيز جاري است.

مسأله 1813 در معامله بيع شرط كه مثلاً خانه صدهزار توماني را با علم و آگاهي به پنجاه هزار تومان مي فروشند و قرار مي گذارند اگر فروشنده در موعد مقرّر پول را بدهد مي تواند معامله را فسخ كند، معامله اشكالي ندارد، به شرط اين كه طرفين واقعاً قصد خريد و فروش داشته باشند و اگر در موعد مقرّر پول را ندهد جنس از آن خريدار خواهد بود.

مسأله 1814 هرگاه در جنس تقلّب كند و مثلاً چاي اعلا را با چاي پست مخلوط نمايد و به اسم چاي اعلا بفروشد مشتري مي تواند معامله را به هم بزند.

مسأله 1815 هرگاه خريدار بفهمد جنسي را كه گرفته معيوب است، مثلاً پارچه يا فرشي را كه خريده پوسيدگي يا پارگي دارد، چنانچه آن عيب پيش از معامله در مال بوده و او نمي دانسته، مي تواند معامله را فسخ كند، يا تفاوت قيمت سالم و معيوب را معيّن كند و به همان نسبت از پولي كه به فروشنده داده پس بگيرد، مثلاً جنسي را به صد تومان خريده، هرگاه بفهمند معيوب است و تفاوت سالم و معيوب آن در بازار يك چهارم است، مي تواند يك چهارم پولي را كه داده يعني بيست و پنج تومان از فروشنده بگيرد، ولي احتياط واجب آن است كه اين كار با رضايت طرف مقابل انجام گيرد، همين حكم در صورتي كه عيبي در عوض باشد نيز جاري است.

مسأله 1816 هرگاه بعد

ص: 388

از معامله و پيش از تحويل گرفتن جنس، عيبي در آن پيدا شود، مشتري مي تواند معامله را فسخ كند، همچنين اگر در عوض آن جنس بعد از معامله وپيش از تحويل گرفتن عيبي پيدا شود فروشنده مي تواند معامله را به هم زند.

مسأله 1817 هرگاه بعد از معامله عيب جنس را بفهمد و فورا معامله را فسخ نكند بنابر احتياط حقّ او ساقط مي شود، ولي مقداري تأخير براي فكر كردن مانعي ندارد و شرط نيست كه فروشنده موقع فسخ حاضر باشد.

مسأله 1818 در چند صورت با وجود عيب نمي تواند معامله را فسخ كند يا تفاوت قيمت را بگيرد: 1 در صورتي كه موقع خريدن عيب مال را بداند. 2 درصورتي كه بعداً راضي شود. 3 فروشنده موقع معامله بگويد اين مال را با هر عيبي كه دارد مي فروشم، ولي اگر عيب معيّني را ذكر كند و بگويد با اين عيب مي فروشم بعد معلوم شود عيب ديگري دارد خريدار مي تواند معامله را فسخ كند. 4 خريدار در موقع معامله بگويد اگر مال عيبي داشته باشد فسخ نمي كنم و تفاوت قيمت هم نمي گيرم.

مسأله 1819 در چند صورت اگر خريدار بفهمد مال عيبي دارد نمي تواند معامله را به هم بزند ولي مي تواند تفاوت قيمت را بگيرد: 1 در صورتي كه بعد از معامله تغييري در جنس بدهد بطوري كه مردم بگويند جنس خريداري شده به صورت خود باقي نمانده است. 2 در صورتي كه بعد از معامله بفهمد مال عيب دارد ولي حقّ فسخ را ساقط كرده باشد. 3 بعد از تحويل گرفتن مال عيب

ص: 389

ديگري در آن پيدا شود، ولي اگر حيوان معيوبي را بخرد و قبل از گذشتن سه روز عيب ديگري پيدا كند باز هم مي تواند آن را پس دهد، همچنين اگر فقط براي خريدار تا مدّتي حقّ فسخ قرار داده شده باشد و در آن مدّت مال عيب ديگري پيدا كند در اين صورت نيز مي تواند معامله را فسخ كند هر چند آن را تحويل گرفته باشد.

كساني كه مي خواهند باهم قرارداد شركت ببندند بايد بالغ و عاقل باشند و از روي قصد و اختيار اقدام كنند و نيز بايد ممنوع التّصرّف در اموال خود نباشند (مانند آدم سفيهي كه مال خود را نمي تواند سرپرستي كند و بيهوده مصرف مي نمايد).

مسأله 1829 مانعي ندارد كه در قرارداد شركت شرط كنند كسي كه كار مي كند بيشتر منفعت ببرد، يا بعكس شرط كنند كسي كه كار نمي كند يا كمتر كار مي كند بيشتر منفعت ببرد (به خاطر ارفاق يا علّت ديگر) امّا اگر قرار بگذارند تمام منافع را يك نفر ببرد صحيح نيست، ولي اگر قرار بگذارند تمام ضرر يا قسمت بيشتر آن را يكي بدهد صحيح است.

مسأله 1830 شريك ها هر كدام به نسبت سرمايه خود سود و زيان مي برند، مگر اين كه شرط خاصي در قرارداد شركت ذكر كنند، بنابراين كسي كه سرمايه اش دوبرابر سرمايه ديگري است سهم او از سود و زيان نيز دوبرابر سهم ديگري خواهد بود امّا اگر قرارداد كنند سهمشان مساوي باشد مانعي ندارد.

مسأله 1831 در قرارداد شركت مي توانند شرط كنند كه هر دو با هم خريد و فروش نمايند، يا هر كدام به تنهايي، يا فقط يكي از آنان معامله كند، در هر صورت بايد مطابق قرارداد عمل كنند و اگر اين مطلب را معيّن نكنند هيچ كدام بدون اجازه ديگري نمي تواند با آن سرمايه معامله كند.

مسأله 1832 كسي كه اختيار سرمايه شركت براي معامله به او داده شده بايد دقيقاً مطابق قرارداد و شرايط عمل كند، مثلاً اگر با او قرار گذاشته اند كه

ص: 391

نسيه ندهد، يا از فلان مؤسّسه و شركت خريداري نكند، يا در برابر نسيه ها وثيقه بگيرد بايد به همان قرارداد رفتار نمايد، ولي اگر با او قراري نگذاشته اند، معاملات خود را مطابق معمول و متعارف انجام مي دهد.

مسأله 1833 كسي كه با سرمايه شركت معامله مي كند اگر برخلاف قراردادي كه با او كرده اند خريد و فروش كند و خسارتي پيش آيد ضامن است، همچنين اگر قرارداد خاصّي با او نگذاشته باشند و برخلاف معمول عمل كند ضامن مي باشد.

مسأله 1834 كسي كه با سرمايه شركت معامله مي كند اگر در نگهداري سرمايه كوتاهي يا زياده روي نكند و بر اثر پيش آمدي تمام سرمايه يا مقداري از آن از دست برود ضامن نيست.

مسأله 1835 كسي كه با سرمايه شركت معامله مي كند اگر ادّعا كند سرمايه بدون سهل انگاري و زياده روي تلف شده و طرف مقابل ادّعا كند خيانت كرده ولي دليلي براي اثبات گفتار خود نداشته باشد، چنانچه معامله كننده نزد حاكم شرع قسم بخورد بايد حرف او را قبول كرد.

مسأله 1836 شركت از معاملات لازم است يعني هيچ يك از طرفين نمي تواند پيش خود اين قرارداد را برهم زند و نيز قبل از پايان مدّت شركت حق ندارد تقاضاي تقسيم سرمايه كند، مگر اين كه چنين حقّي در قرارداد براي او پيش بيني شده باشد.

مسأله 1837 هرگاه يكي از شريك ها بميرد يا ديوانه يا سفيه شود شريك هاي ديگر نمي توانند در مال شركت تصرّف كنند، ولي بيهوشي موقّت تأثيري ندارد.

مسأله 1838 هرگاه شريك، چيزي را به صورت نسيه براي

ص: 392

خود بخرد نفع و ضررش مال خود اوست و اگر مطابق قرارداد به قصد شركت بخرد مال هر دو است.

مسأله 1839 هرگاه با سرمايه شركت معامله اي انجام دهند بعد معلوم شود شركت باطل بوده، چنانچه همه شركا آن معامله را اجازه دهند صحيح است و درآمدش مال همه آنهاست و كساني كه در اين ميان كاري براي شركت كرده اند مي توانند مزد زحمتهاي خود را به اندازه معمولي بگيرند.

كسي بخواهد طلب خود را در برابر چيزي يا بدون عوض، به ديگري صلح كند، درصورتي صحيح است كه طرف قبول نمايد، ولي اگر بخواهد از طلب يا حقّ خود بگذرد قبول كردن طرف لازم نيست و اين نيز نوعي از صلح است.

مسأله 1844 اگر انسان با اين كه مقدار بدهي خود را مي داند اظهار بي اطّلاعي كند و طلبكار او نداند و طلب خود را به كمتر از مقداري كه هست صلح كند صحيح نيست و بدهكار نسبت به مقدار اضافي مديون است، مگر اين كه چنان باشد كه اگر مقدار طلب خود را هم مي دانست باز به اين صلح راضي بود.

مسأله 1845 اگر بخواهند دو چيز از يك جنس را كه وزن آنها معلوم است به يكديگر صلح كنند در صورتي صحيح است كه ربا لازم نيايد. يعني وزن هردو يكي باشد و اگر وزن آنها معلوم نباشد و احتمال كم و زياد بدهند صلح كردن اشكال دارد.

مسأله 1846 هرگاه كسي از ديگري طلبي دارد كه وقت آن نرسيده است چنانچه طلب خود را به مقدار كمتري صلح كند و مقصودش اين باشد كه از مقداري از طلب خود بگذرد و بقيّه را نقداً بگيرد اشكال ندارد، مثل اين كه ده هزار تومان طلب دارد كه بعد از شش ماه ديگر بگيرد، از هزار تومان آن صرف نظر مي كند و بقيّه را با رضايت طرف مقابل بطور نقد مي گيرد.

مسأله 1847 قرارداد صلح را با رضايت طرفين مي توان فسخ كرد، همچنين اگر در ضمن قرارداد براي يكي از آن دو، يا براي هر دو، حقّ

ص: 394

فسخ قرار داده باشند آن شخص مي تواند صلح را به هم بزند.

مسأله 1848 در احكام خريد و فروش گفته شد كه در يازده مورد مي توان معامله را فسخ كرد در تمام اين يازده مورد صلح را نيز مي توان فسخ كرد، مگر در مورد خيار مجلس و خيار حيوان و خيار تأخير، يعني اگر در مجلس مصالحه بعد از تمام شدن صلح يكي از دو طرف پشيمان شود حقِّ فسخ ندارد، همچنين در مصالحه حيوان حقِّ فسخ در سه روز اوّل ثابت نيست و نيز اگر جنسي را نقداً مصالحه كند چنانچه در پرداختن عوض تأخير نمايد در همان روز اوّل حقّ فسخ براي طرف ديگر ثابت است و احتياج به گذشتن سه روز ندارد.

مسأله 1849 هرگاه چيزي را كه به صلح گرفته معيوب باشد و از آن اطلاعي نداشته مي تواند صلح را به هم زند، ولي گرفتن تفاوت قيمت صحيح و معيوب بستگي به رضايت طرفين دارد.

شود و احتياط اين است كه زمان بعد از بلوغ او را در اجاره داخل نكند مگر اين كه بدون آن، مصلحت صغير حاصل نشود و در صورتي كه ولي و قيّم ندارد بايد از حاكم شرع اجازه گرفت و هرگاه دسترسي به مجتهد عادل و نماينده او نباشد از يك نفر مومن عادل كه مصلحت صغير را مراعات كند مي توان اجازه گرفت.

مسأله 1852 در اجاره مي توان با زبان عربي يا فارسي يا هر زبان ديگر صيغه خواند (مثلاً مالك به شخصي بگويد فلان ملك خودم را به فلان مبلغ در فلان مدّت به تو اجاره دادم، او هم بگويد: قبول كردم) و نيز كافي است كه ملك خود را به قصد اجاره در اختيار مستأجر بگذارد و او هم تحويل بگيرد.

مسأله 1853 هرگاه كسي بدون خواندن صيغه براي انجام دادن كاري اجير شود همين كه با درخواست طرف معامله، مشغول كار شود اجاره صحيح است.

مسأله 1854 كسي كه توانايي بر حرف زدن ندارد اگر با اشاره بفهماند كه ملك خود را براي مدّت معيّن به مبلغ معيّن اجاره داده يا اجاره كرده صحيح است.

مسأله 1855 خانه يا دكّان يا چيز ديگري را كه اجاره كرده نمي تواند به ديگري اجاره دهد، مگر اين كه چنين حقّي به مستأجر داده شده باشد.

مسأله 1856 كسي كه خانه يا مغازه يا اطاقي را اجاره كرده و حق دارد به ديگري واگذار كند نمي تواند به زيادتر از آن مبلغ اجاره دهد مگر اين كه كاري (مانند تعمير و سفيد كردن يا گذاردن قفسه و فرش) در آن انجام داده باشد

ص: 396

تا مقدار اضافي در برابر آن قرار گيرد.

مسأله 1857 هرگاه كارگر يا كارمندي خود را در استخدام و اجاره ديگري قرار دهد نمي تواند او را به استخدام و اجاره ديگري درآورد، مگر اين كه ظاهر كلام يا عملش اين باشد كه مستأجر از اين جهت آزاد است، در اين صورت چنانچه او را به زيادتر از آن مبلغ واگذار كند اشكال دارد ولي در غير خانه و مغازه و اجير اشكال ندارد.

حقّ شوهر از بين برود، بدون اجازه او جايز نيست.

مسأله 1861 منافعي كه مال را براي آن اجاره مي دهند چند شرط دارد: 1 حلال بودن، بنابراين اجاره دادن مغازه يا ماشين براي شراب فروشي يا حمل شراب باطل است. 2 پول دادن در مقابل چنان منفعتي در نظر مردم بيهوده نباشد. 3 اگر آن مال فايده هاي مختلفي دارد بايد معيّن كنند براي كدام فايده آن را اجاره مي دهند، مثلاً حيواني كه به درد سواري و باربري هر دو مي خورد بايد معيّن كنند كه اجاره آن براي كدام يك از اين دو است، و اگر هر دو در نظر باشد باز بايد روشن سازند. 4 بايد مدّت اجاره را نيز معيّن كنند.

يكصد تومان بدهد و طرفين راضي باشند اشكال ندارد، ولي چون مدّت اجاره را معلوم نكرده اند اجاره صحيح نيست، بنابراين مادام كه رضايت صاحب آن حاصل است مي تواند بماند وگرنه حقّي ندارد، امّا اگر تعداد شبها را از اوّل معيّن كنند، حق دارد تا آخر مدّت بماند.

مسأله 1866 هرگاه زمين را براي زراعت گندم يا جو اجاره دهد و مال الاجاره را گندم يا جو همان زمين قرار دهد اجاره صحيح نيست، همچنين در مقابل محصولات ديگر زمين.

مسأله 1867 كسي كه چيزي را اجاره داده تا آن را تحويل ندهد حق ندارد مال الاجاره آن را مطالبه كند، همچنين اگر براي انجام كاري اجير شده پيش از انجام كار حقّ مطالبه اُجرت ندارد.

مسأله 1868 مستحبّ است اجرت كارگر را قبل از آن كه عرق او بخشكد به او بدهند، مگر اين كه خود كارگر مايل نباشد و مثلاً مي خواهد حقوق خود را ماه به ماه بگيرد.

مسأله 1869 هرگاه چيزي را كه اجاره داده تحويل مستأجر دهد، امّا او تحويل نگيرد، يا تحويل بگيرد و از آن استفاده اي نكند، بايد مال الاجاره را بپردازد.

مسأله 1870 اگر كسي اجير شود كه در روز معيّني كاري را انجام دهد و در آن روز براي انجام كار حاضر شود، ولي صاحب كار، كاري به او ندهد، بايد اُجرت او را بدهد، مثلاً اگر بنايي را براي ساختن بنايي در روز معيّني اجير كند و بنّا در آن روز آماده كار باشد ولي صاحب كار طفره برود و بنّا در آن روز بيكار بماند، بايد اجرتش را بدهد؛ امّا اگر براي

ص: 399

خودش يا ديگري كار كند احتياط آن است كه فقط تفاوت را از صاحب كار اوّل بگيرد (در صورتي كه مزد دوم كمتر باشد).

مسأله 1871 هرگاه بعد از تمام شدن مدّت اجاره يا در اثناء بفهمد اجاره باطل بوده، مستأجر بايد مال الاجاره را به مقدار ارزش معمولي به صاحب ملك بدهد (خواه كمتر از مقدار قرارداد باشد يا بيشتر) پس اگر ارزش معمولي ماهي يك هزار تومان است، ولي او به پانصد تومان يا دو هزار تومان اجاره كرده بايد همان يك هزار تومان را بدهد.

مسأله 1872 اگر چيزي را كه اجاره كرده تلف شود، يا معيوب گردد چنانچه در نگهداري آن كوتاهي نكرده و در استفاده از آن زياده روي ننموده باشد ضامن نيست، مثلاً اگر پارچه اي كه به خيّاط داده دزد ببرد يا در آتش سوزي از بين برود، در صورتي كه در حفظ آن كوتاهي نكرده باشد، مسؤول نيست، ولي اگر بر اثر اشتباه يا هر علّت ديگر آن را با دست خود ضايع يا معيوب كرده باشد ضامن است، مگر اين كه عيب از خود جنس باشد، مثلاً جنس پارچه طوري است كه با اطو زدن خراب مي شود در اين صورت ضامن نيست.

مسأله 1873 هرگاه قصّاب سر حيواني را ببرد و آن را حرام كند، بايد قيمت آن را به صاحبش بدهد، خواه مجّاني سر بريده باشد يا در برابر مزد، و مزدي هم طلبكار نيست.

مسأله 1874 هرگاه حيواني را براي بردن بار شكستني اجاره دهد چنانچه آن حيوان بلغزد يا رم كند و بار را بشكند صاحب حيوان ضامن نيست، ولي اگر به

ص: 400

واسطه زدن و مانند آن يا كوتاهي در هدايت حيوان از راه مورد اطمينان، حيوان به زمين خورد و بار را بشكند ضامن است، همچنين در مورد چپ شدن اتومبيلها و تلف شدن بارها اگر تخلّفات يا كوتاهي او، سبب تلف گردد ضامن است، امّا اگر اتومبيل سالم، به علّتي بعضي از قسمتهايش بشكند و چپ شود و بار تلف گردد ضامن نيست.سهل انگاري ضرري به بيمار يا كودك برساند، يا سبب مرگ او گردد ضامن است و همچنين اگر خطا كند و سبب زياني شود، ولي اگر كوتاهي نكرده و مرتكب خطا نشده است، بلكه بر اثر عوامل ديگري، بيمار معيوب گردد يا بميرد ضامن نيست به شرط اين كه در مورد كودك با اجازه ولي اقدام كرده باشد.

مسأله 1876 هرگاه طبيب نسخه اي براي بيمار بنويسد يا دستوري به او بدهد و يا شخصاً دوا را به او به خوراند يا تزريق كند، چنانچه در معالجه خطا كند و به مريض ضرري برسد يا بميرد ضامن است.

مسأله 1877 طبيب و جرّاح براي اين كه در مقابل خطا و اشتباهي كه مرتكب مي شوند ضامن نباشند مي توانند به مريض يا وليّ او بگويند كه اگر ضرري بدون توجّه به مريض برسد ضامن نيستند و آنها قبول كنند، در چنين صورتي اگر دقّت و احتياط لازم را بكند و به مريض ضرري برسد، يا بميرد طبيب و جرّاح ضامن نيستند.

مسأله 1878 مستأجر و مالك مي توانند اجاره را با رضايت يكديگر به هم بزنند و همچنين اگر در اجاره حقّ فسخ براي يكي از آن دو، يا براي هر دو، قرار

ص: 401

داده شده باشد مي تواند مطابق آن اجاره را فسخ كند.

مسأله 1879 اگر اجاره دهنده يا مستأجر بفهمد كه مغبون شده است و قبلاً از قيمت باخبر نبوده مي تواند اجاره را فسخ كند، ولي اگر در موقع اجاره شرط كنند كه اگر مغبون هم باشند حقّ فسخ ندارند در اين صورت نمي توانند اجاره را به هم زنند.

مسأله 1880 هرگاه چيزي را به كسي اجاره دهد و پيش از تحويل دادن به مستأجر كسي آن را غصب كند مستأجر حق دارد اجاره را به هم بزند ونيز مي تواند صبر كند و اجاره مدّتي را كه در تصرّف غاصب بوده به ميزان معمول از او بگيرد، امّا اگر بعد از تحويل كسي آن را غصب كند نمي تواند اجاره را فسخ كند.

مسأله 1881 هرگاه پيش از تمام شدن مدّت اجاره، ملك را به مستأجر بفروشد اجاره به هم نمي خورد و مستأجر بايد مال الاجاره را بپردازد، همچنين اگر به ديگري بفروشد باز اجاره به حال خود باقي است.

مسأله 1882 هرگاه پيش از شروع مدّت اجاره ملك بطوري خراب شود كه قابل استفاده نباشد، يا قابل استفاده اي كه در قرارداد گفته اند، نباشد، اجاره باطل مي شود و پولي كه مستأجر به صاحب ملك داده به او برمي گردد، ولي اگر بعد از گذشتن مقداري از مدّت كه در آن قابل استفاده بوده خراب شود، اجاره مدّتي كه باقي مانده است باطل مي شود.

مسأله 1883 اگر خانه اي را كه مثلاً دو اطاق دارد اجاره دهد و يك اطاق آن خراب شود، چنانچه فوراً آن را بسازد و

ص: 402

هيچ مقدار از استفاده آن از بين نرود اجاره باطل نمي شود و مستأجر هم حقّ فسخ ندارد، ولي اگر ساختن آن به اندازه اي طول بكشد كه مقداري از استفاده مستأجر از بين برود اجاره نسبت به آن اطاق باطل مي شود، و در بقيّه نيز حقّ فسخ دارد.

مسأله 1884 اجاره با مرگ صاحب ملك يا مستأجر باطل نمي شود و آن حق تا آخر مدّت براي ورثه آنها باقي مي ماند، ولي اگر شرط كرده اند كه مستأجر شخصاً از آن ملك استفاده كند نه ديگري، صاحب ملك حق دارد باقيمانده مدّت را فسخ كند.

مسأله 1885 هرگاه صاحب كار، بنّايي را وكيل كند كه براي او كارگر ساختماني بگيرد چنانچه بيش از آنچه به كارگر مزد مي دهد از صاحب كار بگيرد حرام است، ولي اگر قبول كند كه ساختمان را با مبلغ معيّني تمام نمايد و بيش از آنچه خرج كرده است باشد اشكالي ندارد، امّا احتياط اين است كه خودش هم كاري را انجام داده باشد، خواه بنّايي باشد، يا نظارت بر آن، يا تهيّه مصالح.

مسأله 1886 هرگاه رنگرز قرار بگذارد كه مثلاً پارچه را فلان طور رنگ كند چنانچه طور ديگري رنگ كند حق ندارد مزدي بگيرد، بلكه اگر سبب خرابي يا كمي ارزش پارچه شود ضامن است، همين مسأله در مورد خيّاط و كفّاش و غير آنها ثابت است.

شخصي كه اين قرار را مي گذارد «جاعل» و به شخصي كه كار را انجام مي دهد «عامل» مي گويند و فرق ميان «جعاله» و «اجير كردن كسي براي انجام كاري» اين است كه در اجاره بعد از خواندن صيغه اجير بايد عمل را انجام دهد و كسي هم كه او را اجير كرده اجرت را به او بدهكار است، ولي در جعاله عامل مي تواند مشغول كار نشود، يا در وسط كار از آن دست بكشد و نيز تا كار را انجام نداده جاعل بدهكار نيست.

مسأله 1929 جعاله ممكن است با شخص غير معيّن يا با شخص معيّن صورت گيرد مثلاً، بگويد: اگر طبيبي بيماري فرزندم را علاج كند، فلان مقدار خواهم داد؛ و يا به غوّاصي بگويد: اگر فلان جنس غرق شده مرا از دريا بيرون آوري، هزار تومان به تو مي دهم در هر دو صورت صحيح است.

را كه در ارزش آن تأثير دارد معيّن كند و اگر مال را معيّن نكند و مثلاً بگويد كسي كه اسب مرا پيدا كند صد كيلو گندم به او مي دهم بايد خصوصيّات گندم را كه در قيمت دخالت دارد معيّن نمايد، ولي اگر جاعل مزد معيّني را براي اين كار قرار ندهد و بگويد هر كسي گمشده مرا پيدا كند پولي به او مي دهم يا مژدگاني دريافت خواهد كرد جعاله باطل است و چنانچه كسي آن عمل را انجام دهد بايد مزد او را به مقداري كه كار او در نظر مردم ارزش دارد بدهد، مگر اين كه ظاهر گفتار جاعل اين باشد كه مبلغ مورد نظر او كمتر از آن است، در اين صورت بايد همان را بدهد.

مسأله 1933 اگر عامل پيش از قرارداد آن كار را انجام داده باشد حقّي نسبت به مزد ندارد، همچنين اگر بعد از قرارداد كار را به قصد اين كه پول نگيرد انجام دهد.

مسأله 1934 هرگاه كسي بگويد هر كس گمشده مرا پيدا كند نيمي از آن را به او مي دهم، در صورتي كه عامل از خصوصيّات و قيمت آن گمشده باخبر نباشد جعاله اشكال دارد.

مسأله 1935 «جاعل» و «عامل» مي توانند قبل از شروع به كار، جعاله را فسخ كنند، بعد از شروع نيز مي توانند جعاله را به هم بزنند، ولي اگر جاعل به هم زند بايد مزد مقدار عملي را كه انجام داده به او بدهد. گذاردن عمل سبب ضرر و زيان جاعل شود بايد آن را تمام كند و در صورتي كه تمام نكند ضامن است، مثلاً اگر

ص: 405

به طبيب بگويد اگر چشم مرا عمل كني فلان مقدار به تو مي دهم و او جراحي را شروع كند، چنانچه ناتمام گذاردن آن باعث معيوب شدن چشم گردد حقّي بر جاعل ندارد و ضامن ضرر و زيان او نيز هست.

مسأله 1937 هرگاه عامل كاري را كه تا تمام نشود فايده ندارد نيمه كاره رها كند، مثلاً مقداري دنبال گمشده بگردد و بعد رها كند هيچ گونه حقّي بر جاعل ندارد، همچنين اگر انجام دادن قسمتي از كار مفيد باشد (مثل اين كه قسمتي از لباس را بدوزد) در صورتي كه مزد را براي اتمام كار قرار داده باز هيچ گونه حقّي ندارد، ولي اگر مقصودش اين باشد كه هر مقدار عمل كند به همان مقدار مزد دريافت نمايد بايد مزد مقداري را كه انجام داده به خيّاط بدهد.

و حاكم شرع آنها را از تصرّف در اموالشان جلوگيري نكرده باشد و سفيه نباشند، 2 همه حاصل زمين به يكي از آن دو اختصاص داده نشود. 3 سهم هر كدام به طور مشاع باشد، مانند نصف يا ثلث حاصل و مثل اينها، بنابراين اگر شرط كنند كه نوعي از حاصل مخصوص به يكي و نوع ديگر مخصوص به ديگري باشد، يا شرط كنند حاصل فلان قسمت از زمين مال يكي و حاصل قسمت ديگر مال دومي باشد صحيح نيست و نيز اگر صاحب زمين بگويد اين زمين را زراعت كن و هرچه مي خواهي به من بده باطل است.

4 بايد مدّتي را كه زمين در اختيار زارع است معيّن كنند و به اندازه اي باشد كه به دست آمدن حاصل در آن مدّت ممكن شود. 5 زمين بايد قابل زراعت باشد ولي اگر زمين آماده نيست امّا مي توان كاري كرد كه آماده زراعت شود مزارعه صحيح است. 6 نوع زراعت را بايد معيّن كند، مگر اين كه زراعت هر چه باشد تفاوتي در نظر آنها و نظر توده مردم نداشته باشد و يا اين كه معلوم باشد كه اين زمين براي چه زراعتي مناسب است. 7 بايد زمين معيّن باشد، بنابراين اگر كسي چند قطعه زمين دارد و بگويد يكي از آنها را به مزارعه دادم در صورتي كه زمينها در مرغوبيّت متفاوت باشد مزارعه باطل است، ولي اگر آن زمينها يكسان است و مثلاً بگويد مقدار پنج هكتار از اين زمين را به تو واگذار مي كنم مانعي ندارد و نيز ممكن است زمين را بدون اين كه زارع ديده باشد

ص: 407

با اوصاف براي او بيان كند. 8 مخارج زراعت و همچنين بذر و مانند آن را بايد معيّن كنند كه بر عهده چه كسي است؛ ولي اگر مخارجي را كه هر كدام بايد بكنند ميان مردم آن محل معلوم باشد كافي است.

توانند مزارعه را به هم بزنند، ولي اگر به هنگام قرارداد، حقّ فسخ براي هر دو، يا يكي از آن دو معيّن كرده باشند، مي تواند مطابق قرارداد، معامله را به هم زند.

مسأله 1894 اگر بعد از قرارداد، صاحب زمين يا زارع بميرد مزارعه به هم نمي خورد و ورثه آنها به جاي آنان خواهند بود، ولي اگر زارع بميرد و شرط كرده باشند كه شخصاً زراعت كند مزارعه به هم مي خورد و اگر زراعت نمايان شده باشد بايد سهم او را به ورثه اش بدهند، ولي ورثه نمي توانند صاحب زمين را مجبور كنند كه زراعت در زمين باقي بماند، مگر اين كه چيدن آن موجب ضرر و زيان آنها شود.

مسأله 1895 هرگاه بعد از زراعت و قبل از پايان محصول بفهمند مزارعه باطل بوده اگر بذر از صاحب زمين است زراعت متعلّق به اوست و بايد اجرت زارع را مطابق معمول بپردازد و اگر بذر از زارع باشد زراعت مال اوست و بايد مال الاجاره زمين را مطابق معمول به صاحب زمين بدهد و چنانچه رضايت به باقي ماندن زراعت تا پايان مدّت در زمين خود ندهد زارع بايد آن را بچيند، مگر اين كه اين كار موجب ضرر و زيان او گردد و باقي ماندن در زمين و پرداختن مال الاجاره موجب ضرر و زياني براي مالك نباشد.

مسأله 1896 اگر بعد از جمع كردن حاصل و تمام شدن مدّت مزارعه، ريشه زراعت در زمين بماند و سال بعد دو مرتبه حاصل دهد چنانچه صاحب زمين و زارع از آن صرف نظر نكرده باشند حاصل سال دوم مطابق سال

ص: 409

اوّل بايد تقسيم شود.

مال كسي است كه كار مي كند معامله باطل است. 6 بايد قرار داد معامله را پيش از ظاهر شدن ميوه بگذارند و اگر بعد از ظاهر شدن ميوه و پيش از رسيدن آن بگذارند چنانچه كارهايي مانند آبياري و سمپاشي كه براي پرورش ميوه لازم است باقي مانده باشد مساقات صحيح است وگرنه اشكال دارد و اگر فقط احتياج به كارهايي مانند چيدن ميوه و نگهداري آن باشد قرارداد آنها صحيح است، ولي مساقات نيست.

او واگذار شده بميرد در صورتي كه شرط كرده باشند خودش باغداري كند معامله به هم مي خورد، ولي اگر چنين شرطي نكرده باشند ورثه او جانشين او مي شوند.

مسأله 1905 بايد اعمالي را كه بر عهده هر كدام از دو طرف مي باشد قبلاً معيّن كنند، مانند تعمير قنات، يا موتور چاه و همچنين تهيّه كود و وسيله سمپاشي و غير اينها و اگر عرف و قاعده اي در محل باشد همان كافي است.

مسأله 1906 اگر معلوم شود معامله مساقات باطل بوده ميوه هاي باغ مال صاحب باغ است، ولي بايد اجرت آبياري و كارهاي ديگر را مطابق معمول به كسي كه درختان را سرپرستي كرده بدهد.

مسأله 1907 اگر زمين را به ديگري واگذار كنند كه در آن درخت بكارد و آنچه عمل مي آيد مال هردو باشد در صورتي كه تمام جهات را روشن كنند معامله صحيح است، هر چند مساقات ناميده نمي شود.

مسأله 1908 ممكن است طرف قرارداد در مساقات متعدّد باشد يعني صاحب باغ آن را در اختيار چند نفر بگذارد و با آنها قرارداد مساقات ببندد.

راه يقين به بالغ شدن حاصل شود.

مسأله 1911 «ديوانه» و «سفيه» يعني كسي كه مال خود را بيهوده مصرف مي كند و توانايي بر نگهداري و معامله ندارد، حق ندارند در مال خود تصرّف كنند بلكه بايد زير نظر وليّ آنها باشد.

مسأله 1912 كسي كه ورشكست شده يعني بدهكاري او بيش از سرمايه موجود اوست و طلبكاران از حاكم شرع خواسته اند كه او را از تصرّف در اموالش ممنوع كند بعد از حكم حاكم حقّ تصرّف در اموال خود ندارد.

مسأله 1913 كسي كه گاهي عاقل و گاهي ديوانه است تصرّفي كه در موقع ديوانگي در اموال خود مي كند صحيح نيست.

مسأله 1914 انسان مي تواند قبل از مرگ خود خواه صحيح و سالم باشد يا بيمار هر قدر از مال خود را بخواهد، به ديگري ببخشد، يا جنسي را ارزانتر از قيمت بفروشد، يا به مصرف خود و عيال و ميهمان برساند، ولي احتياط آن است كه در مرضي كه با آن از دنيا مي رود (يعني در آستانه مرگ) در بيش از ثلث مال خود چنين تصرّفاتي نكند، مگر با اجازه ورثه.

باشند و وكالت را از روي قصد و اختيار انجام دهند.

مسأله 1917 قرارداد وكالت را مي توان به وسيله خواندن صيغه فارسي يا عربي يا هر زبان ديگر انجام داد، همچنين اگر عملاً به ديگري بفهماند كه او را وكيل كرده و او هم عملاً بفهماند كه قبول نموده است (مثلاً مال خود را براي فروختن به او بسپارد و او هم قبول كند) آن نيز صحيح است.

مسأله 1918 هرگاه انسان كسي را كه در شهر ديگر است وكيل نمايد و براي او وكالتنامه بفرستد و او قبول كند، وكالت صحيح است، هرچند وكالتنامه بعد از مدّتي بدست او برسد وكارهاي وكيل بعد از رسيدن وكالتنامه و قبول آن صحيح خواهد بود.

مسأله 1919 وكالت در كارهاي حرام، يا در اموري كه وكيل قدرت انجام آن را عقلاً يا شرعاً ندارد باطل است، مثلاً شخصي كه در حال احرام است چون نبايد صيغه عقد ازدواج را بخواند نمي تواند براي خواندن صيغه از طرف ديگري وكيل شود.

مسأله 1920 هرگاه انسان كسي را براي انجام تمام كارهاي خودش يا قسمت معيّني از كارها (مثلاً آنچه مربوط به اموال اوست) وكيل كند جايز است، ولي اگر براي يكي از كارها بدون اين كه آن كار را معيّن نمايد، وكيل كند صحيح نيست.

مسأله 1921 هرگاه كسي وكيل خود را عزل كند، بعد از رسيدن اين خبر به او بركنار مي شود، ولي اگر پيش از رسيدن اين خبر به او كاري را انجام داده باشد صحيح است، امّا وكيل هر موقع بخواهد مي تواند از وكالت كنار برود هرچند موكّل غايب باشد.

مسأله 1922

ص: 414

وكيل نمي تواند براي انجام كاري كه به او واگذار شده ديگري را وكيل كند، مگر اين كه موكّل به او اجازه داده باشد كه از طرف خودش يا از طرف او وكيل بگيرد، در اين صورت مي تواند هر طور كه به او اجازه داده است عمل نمايد.

مسأله 1923 هرگاه انسان با اجازه موكّل كسي را از طرف او وكيل نمايد نمي تواند آن وكيل را عزل كند و اگر وكيل اوّل بميرد يا از وكالت كناره گيري كند وكالت دومي باطل نمي شود، ولي اگر با اجازه موكّل كسي را از طرف خودش (از طرف وكيل) وكيل نمايد هم موكّل مي تواند او را عزل كند و هم وكيل اوّل و اگر وكيل اوّل بميرد يا عزل شود وكالت دومي هم از بين مي رود.

مسأله 1924 هرگاه چند نفر را براي انجام كاري وكيل كند و به آنها بگويد هر كدام از شما وكيل من هستيد، در اين صورت هر يك از آنان كار را انجام دهد صحيح است و چنانچه يكي از آنها بميرد، وكالت ديگران باطل نمي شود و اگر بگويد همه باهم وكيل من هستيد هيچ كدام به تنهايي نمي تواند كاري انجام دهد و اگر يكي از آنان بميرد وكالت ديگران هم باطل مي شود.

مسأله 1925 هرگاه وكيل يا موكّل از دنيا برود يا ديوانه شود وكالت باطل مي شود، هر چند ديوانه بعداً عاقل گردد، ديوانگي موقّت نيز بنابر احتياط باعث باطل شدن وكالت است، ولي بي هوشي موقّت موجب باطل شدن وكالت نيست.

مسأله 1926 هرگاه كسي را براي انجام كاري وكيل كند و

ص: 415

حقّي براي او قرار دهد بايد بعد از انجام كار، آن را بپردازد.

مسأله 1927 اگر وكيل در نگهداري اموالي كه در اختيار اوست كوتاهي كند، يا غير از آن تصرفي كه به او اجازه داده شده تصرّف ديگري بنمايد و آن مال از بين برود يا ناقص شود، ضامن است، ولي اگر بعد از آن تصرّف، مال باقي باشد و در آن تصرّفاتي را كه اجازه داده بكند آن تصرّف صحيح است.

كار را از روي اراده و قصد انجام دهند، نه اجبار و اكراه يا شوخي.

احكام قرض

مسأله 1941 اگر در قرارداد قرض براي پرداخت آن مدّتي قرار دهند طلبكار پيش از رسيدن آن مدّت نمي تواند طلب خود را بخواهد، ولي اگر مدّت نداشته باشد هر وقت بخواهد مي تواند طلب خود را مطالبه كند.

مسأله 1942 در صورتي كه قرض مدّت دار باشد و بدهكار بخواهد قبل از رسيدن مدّت بدهي خود را بپردازد، طلبكار مجبور به قبول آن نيست، ولي اگر تعيين مدّت فقط براي همراهي با بدهكار باشد چنانچه پيش از وقت بدهي را بدهد طلبكار بايد قبول كند.

مسأله 1943 هرگاه طلبكار طلب خود را در موقعي كه حق دارد مطالبه كند بدهكار بايد فوراً آن را بپردازد، و تأخير آن گناه است، ولي اگر بدهكار غير از خانه اي كه در آن نشسته و اثاث و لوازم منزل و چيزهاي ديگري كه به آن احتياج دارد چيزي نداشته باشد، طلبكار بايد صبر كند و نمي تواند او را مجبور كند كه چيزهاي مورد احتياجش را بفروشد، امّا بدهكار بايد براي پرداخت بدهي خود تلاش كند و از طريق كسب و كار يا راههاي مشروع ديگر چيزي به دست آورده و بدهي خود را بپردازد.

مسأله 1944 كسي كه دسترسي به طلبكار خود ندارد، چنانچه اميد نداشته باشد او را پيدا كند، احتياط واجب آن است كه مقدار طلب او را با اجازه حاكم شرع به فقير دهد، خواه آن فقير غير سيّد باشد يا سيد.

مسأله 1945 اگر مال ميّت بيش از مخارج واجب كفن و دفن و بدهي

ص: 417

او نباشد بايد مال او را در همين راه مصرف كرد و به وارث چيزي نمي رسد.

مسأله 1946 هرگاه كسي مقداري پول طلا و نقره رايج يا غير آن را قرض كند و بعداً ارزش آن كم شود، يا چند برابر گردد، بايد همان مقدار را كه گرفته پس بدهد، خواه قيمت آن كم شده باشد يا زياد.

مسأله 1947 اگر مدّت فرا رسد و چيزي را كه قرض كرده عيناً موجود باشد و طلبكار همان را مطالبه كند، لازم نيست آن را به او بدهد، هر چند احتياط مستحب دادن همان مال است.

مسأله 1948 هرگاه قرض دهنده شرط كند كه زيادتر از مقداري كه داده بگيرد، ربا و حرام است، خواه جنسي باشد كه با وزن و پيمانه خريد و فروش مي شود يا با عدد، بلكه اگر قرار بگذارد كه بدهكار عملي براي او انجام دهد يا جنس ديگري اضافه كند، مثلاً شرط كند علاوه بر پولي كه قرض كرده مقداري گندم هم به او بدهد، يا اين كه مقداري طلاي نساخته را قرض دهد و شرط كند كه همان مقدار را ساخته پس بگيرد، همه اينها ربا و حرام است، ولي مانعي ندارد خود بدهكار بدون اين كه شرطي در كار باشد مقداري اضافه كند بلكه اين كار مستحبّ است.

مسأله 1949 ربا دادن مثل ربا گرفتن حرام است و كسي كه قرض ربايي گرفته مالك آن نمي شود و تصرّف در آن جايز نيست، ولي هرگاه طوري باشد كه اگر قرار ربا را هم نداده بود صاحب پول راضي بود كه گيرنده قرض در آن تصرّف كند در اين

ص: 418

صورت قرض گيرنده مي تواند در آن تصرّف نمايد.

مسأله 1950 هرگاه گندم يا بذر ديگري را بطور قرض ربايي بگيرد و با آن زراعت كند حاصلي كه از آن بدست مي آيد مال قرض دهنده است نه قرض گيرنده.

مسأله 1951 هرگاه لباسي را بخرد و بعداً با پولي كه از راه قرض ربايي به دست آورده، يا از پول حلالي كه مخلوط به ربا است، به صاحب لباس بدهد، چنانچه موقع خريد قصدش اين بوده كه از چنين پولي آن را بپردازد پوشيدن آن لباس و نماز خواندن با آن اشكال دارد و اگر موقع خريد قصدش اين نبوده بعداً اين قصد براي او پيدا شده، اشكال ندارد، ولي ذمّه او با مال حرام ادا نمي شود.

مسأله 1952 انسان مي تواند مقداري پول را به كسي بدهد كه در شهر ديگر از كسي كه طرف اوست كمتر بگيرد و اين را صرف برات گويند و به اين مي ماند كه از قسمتي از طلب خود صرف نظر كرده است ولي اگر مقداري پول بدهد كه بعد از مدّتي در شهر ديگر زيادتر بگيرد مثلاً هزار تومان بدهد و در شهر ديگر يك هزار و صد تومان بگيرد ربا و حرام است.

مسأله 1953 هرگاه بدهكار از دنيا برود تمام بدهي هاي او (هر چند مدّت آن نرسيده باشد) بايد پرداخت شود و طلبكاران مي توانند آن را مطالبه نمايند.

شود.

مسأله 1955 حواله دهنده و طلبكار و كسي كه سر او حواله داده شده هر سه بايد بالغ و عاقل باشند و كسي آنها را مجبور نكرده باشد، و سفيه و ممنوع از تصرّف در اموالشان نباشند، ولي حواله دادن شخص ممنوع التّصرّف سر كسي كه به او بدهكار نيست اشكال ندارد.

مسأله 1956 هرگاه سر كسي حواله بدهند كه بدهكار است لازم است قبول كند، ولي اگر سر كسي حواله دهند كه بدهكار نمي باشد لازم نيست قبول كند و در صورتي حواله صحيح است كه او قبول كند، همچنين اگر انسان بخواهد به كسي كه طلبكار است جنس ديگري را حواله دهد مثلاً يكصد كيلو گندم طلبكار است به او حواله دهد يكصد كيلو جو در عوض آن بگيرد، در صورتي صحيح است كه طلبكار اين حواله را قبول كند.